Чӑвашсем

	Чăвашсем
Тăван ячĕ	чăваш (пĕр хис.), чăвашсем (нум. хис.)
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
	Пурĕпе: ~ 1,5 млн; Раççей Федерацийĕ: ; 1 435 872 (2010 çыр.), 1 637 094 (2002 çыр.); ; Чăваш Республики:; 814 750 (2010), 889 268 (2002) Тутарстан:; 116 252 (2010), 126 532 (2002); Пушкăртстан:; 107 450 (2010), 117 317 (2002); Чĕмпĕр облаçĕ:; 94 970 (2010), 111 316 (2002); Самар облаçĕ:; 84 105 (2010), 101 358 (2002); Мускав:; 14 313 (2010), 16 011 (2002); Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра:; 13 596 (2010), 15 261 (2002); Ăренпур облаçĕ:; 12 492 (2010), 17 211 (2002); Мускав облаçĕ:; 12 466 (2010), 12 530 (2002); Сарăту облаçĕ:; 12 261 (2010), 15 956 (2002); Красноярск Ен:; 11 036 (2010), 16 859 (2002); Казахстан: 7 301 (2009 çыр.); Караганда облаçĕ: 2 377 (2010 çыр.); Кустанай облаçĕ: 1 437 (2010); Çурçĕр Казахстан облаçĕ: 1 037 (2010); Павлодар облаçĕ: 909 (2010); Актюба облаçĕ:345 (2010); Украина: 10 593 (2001 çыр.); Крым Республики:: 2 171 (2001 ç.); Донецк облаçĕ: 1 293 (2001 ç.); Луганск облаçĕ: 1 060 (2001 ç.); Днепропетровск облаçĕ: 781 (2001 ç.); Запорожь облаçĕ: 600 (2001 ç.); Харьков облаçĕ: 560 (2001 ç.); Одесса облаçĕ: 535 (2001 ç.); Севастополь: 508 (2001 ç.); Узбекистан: 10 074 (1989 çыр.) е 14000; Беларуç: 1 277 (2009 çыр.) ; Кăркăсстан: 848 (1999 ç.); Туркменистан: 2 281 (1989 çыр.) е 3600; Молдави: 1 204 (1989 çыр.) е 1 000; Литва: 687 (1989 çыр.); Эстони: 495 (2000 çыр.); Грузи: 542 (1989 çыр.); Латви: 534 (2011 хаклавĕ); Азербайджан: 489 (1989 çыр.); Таджикистан: 200 (2000 çыр.) е 3 400
Чĕлхе	чăваш
Этнос ушкăнĕсем	Вирьял, анатри, анат енчи
Пулса кайни	пăлхарсем

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, пăхăр Чăваш (ял).

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, пăхăр Чăвашсем (пĕлтерĕшсем).

Чăвашсем (Чăваш халăхĕ, пĕрреллĕ хисепре чăваш), — тĕпрен илсен Атăл-Урал регионĕнче пурнакан халăх. Этнос. Тĕрĕк ушкăнне, алтай йышне кĕрекен чăваш чĕлхипе калаçаççĕ. Чăваш республики чăвашсен хальхи историлле çĕршывĕ (патшалăх^[20]) тата чĕлхепе культура вучахĕ шутланать.

Чăвашсем йышлă пурăнакан вырăнĕсем

Пурăнан тăрăхсем

Тĕп статья: Чăвашсем Раççейре вырнаçни

2002 çулхи халăх çыравĕ хыпарĕсемпе, Раççейре 1,637 млн. чăваш пурăнать. Вĕсенчен 889,5 пин çын Чăваш Енре вырнаçнă.

117, 3 пин Пушкăрт Республикинче, 126,5 пин Тутарстанра (Аксу, Пăва, Нурлат, Теччĕ, Çарăмсан, Çĕпрел районĕсенче), 111,3 пин Чĕмпĕр облаçĕнче, 101,3 пин Самар облаçĕнче, 15,9 пин Сарăту облаçĕнче пурăнать.

Çавăн пекех Раççейĕн Тĕмен, Кемĕр, Ăренпур, Мускав облаçĕсенче, Казахстанра, Украинăра, Беларуçре, Балти çумĕнчи çĕршывсенче пурăнаççĕ.

Кун-çулĕ

Чăвашсем СССР маркки çинче

Ăслăх пĕрлĕхĕнчи тĕп гипотезипе чăвашсем хăйсене атăлçи пăлхарĕсен кăкĕнчен тухнă тесе шутлаççĕ. «Чăваш» этноним пĕр шухăшпа пăлхар йăхĕсен пĕр ушкăнĕн — сăвар-сувассен — ятĕнчен пулса тухать , вĕсем хăйсем, сăварсен пĕрлешĕвĕн юлашкисем пулаççĕ^[21]. Анчах та ку пĕр верси çеç, вăл та пулин чи ăнăçли мар. ^[22]

Сăварсем — кăкĕ паллă мар йăхсен ушкăнĕ, малтанах Анăç Çĕпĕрте, VI ĕмĕр пуçламăшĕнче Халăхсен Аслă Хускалăвĕ тапхăрĕнче Кавказа (Арамаçие) килсе тухнă, унта кĕске вăхăтра Сасан Иранĕпе тата Висантипе хутшăннă темиçе политика пĕрлешĕвне йĕркелеççĕ. Иранпа ăнăçусăр вăрçса илнĕ хыççăн сăварсем саланса кайнă та Анăç Тĕрĕк, каярах Хасар хаканлăхне кĕреççĕ. Вĕсен пĕр пайĕ пăлхарсемпе пĕрлешсе VIII ĕмĕрте Вăтам Атăлçине çитнĕ, пулас.

Ахмед ибн-Фадлан Атăлçи Пăлхара 922 çулта çитсе курнăскер, сăварсем пăлхар патшине пăхăнса тăнă виçĕ йăхран Вырăх кнеçĕ ертсе пынă пĕр йăхĕ тесе çырать. Çавăнтах, сăварсен пĕр пайĕ — сувассем ытти пăлхар йăхĕсемпе пĕрле ислам тĕнне йышăнма килĕшменнине палăртнă^[23].

Пăлхара монголсем 1236 çулта яраса илнĕ, 1237 тата 1240 çулсенчи пăлхавсем тата Ильхам патша вилнĕ хыççăн ^[24], сувассем, ислама йышăнман уйрăм халăх пулса тăраççĕ, çакна пула ĕнтĕ чăвашсем каярах христианлăх йышне кĕреççĕ. Ку - пĕр верси тейĕпĕр. Çапах та суварсем-сувассем те исламран пăрăнса юлайман пулас.

В. Г. Егоров тĕпченипе, чăвашсем тĕрĕк чĕлхине йышăннă вырăнти финн-укăр йăхĕсенчен (марисем) пулса тухнă^[25]. Мари компоненчĕ чăваш этносĕнче нумай вырăн йышăнать^[26]. Çак пĕтĕмлетĕве урăх антропологи хыпарĕсем те çирĕплетеççĕ^[27].

XV-XVI ĕмĕрсенче чăвашсем уйрăм халăх статусĕпе Хусан ханлăхне кĕнĕ. 1551 çулăн варринче чăвашсем Мускав патшалăхне кĕреççĕ.

XVI —XVII ĕмĕрсенче чăвашсем патша тӳре-шарисем пусмăрне хирĕç çĕкленеççĕ: 1571—1573 çç., 1609—1610 çç., 1634 ç.; 1670—1671 çулсенчи С. Т. Разин ертсе пынă пăлхава, 1774 çулта Е. И. Пугачев вăрçине хутшăннă. Пăлхавсене пусарас тĕллевпе XVII ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче патша правительстви Атăл тăрăхĕнчи халăхсене тимĕрçĕ ĕçĕсемпе тăрмашланма чарнă. Çак чару XIX ĕмĕрченех пынă.^[28].

Чăвашсен антропологи тĕсĕсем

Чăвашсен антропологи тĕсĕ кăткăс. Чăваш халăхĕн чылайăшĕ европа евĕр тĕсĕпе палăрать. Антропологи тĕпчев ĕçĕсемпе килĕшӳллĕ, чăваш халăхĕн 10,3% кăна монгол евĕр ĕренки ытларах, вĕсенчен 3,5% яхăн «таса» монгол евĕрлĕ теме те пулать, 68,6% хутăш монгол-европа тĕслĕ (европе евĕр ĕренки ытларах), 21,1 % хальхи чăваш - европа евĕр, тата 5,1% сублапана тĕслĕрех, монгол евĕрлĕхĕ сахал курăнать^[29].

Культура

Чĕлхе

Чĕлхе — чăваш. Тĕрĕк чĕлхисен пăлхар ушкăнĕн пĕртен-пĕр чĕрĕ чĕлхи шутланать. Икĕ уйрăм диалект — анатри («у-калаçакан») тата тури е вирьял («о-калаçакан») Çаплах тĕпчевçĕсем анат енчи диалекта та уйăраççĕ. Çавăн пекех вырăнти калаçу тĕслĕхĕ чылай.

XVIII ĕмĕртенпе чăваш çырăвĕнче кириллица графикипе усă кураççĕ. Фонетика тытăмĕпе чĕлхе тĕрĕк чĕлхисен ушкăнĕнче уйрăм вырăн йышăнать.

Тĕн

Авалтанпах чăвашсем нумай турăлăх йĕркипе пурăннă. Православи тĕнне вара вырăссен аллине лексен йышăнма тытăннă. Яланхи пекех, урăх тĕне ирĕкĕсрех кĕртнĕ: киремет йывăççисене çунтарса янă, мĕн-авăлтан пынă йеркесене пăснă тата халăх ăнланман челхесемпе çĕнĕ ятсем панă. Çавăнпа çĕнĕ тĕне ĕнненни çиелтен кăна пулнă, ĕлĕкхи йăласем халăх хушинче сыхланса юлнă. ХIX-мĕш ĕмĕр вĕçĕнче III-мĕш Элексантр патша хушнипе православи тĕнне кĕртес чи хăрушă юхăм пуçланать. Çак вăхăтра юлашки юлнă халăх тĕнĕсене тытса пыракансен ытларах пайне ирĕксĕрех православине кĕртеççĕ. Вырăс тĕнне кĕрес килменнисем ислам тĕнне йышăнаç те, кайран, мусульманла ятсем илсен, тутара куçаççĕ. И.Я.Яковлев, хăй христиан тĕнне тытса пыракан çемьере усравра ӳснĕскер, тĕн кĕнекисене чăвашла куçарма, православи чиркĕвĕн çыннисем пулăшнипе, çĕнĕ алфавит тăвать. Çавăн пек вара православи вĕрентĕвне халăх хушшинче сарма пулăшать.

Чăвашсен çипуçĕ

Ареал расселения чувашей в Волго-Уральском регионе. По данным Всероссийской переписи населения 2010 года.

Çавăн пекех пăхăр

Вуламалли

Николаев В. В. Чуваши. Этническая история и традиционная культура. — М:, 2000.
Николаев В. В., "История предков чувашей. XXX в. до н.э. — XV в.н.э.", Шупашкар, 2005.
Петров-Тенехпи М. П. О происхождении чуваш.
Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. — Казань: 1902.
Ашмарин Н. И. Древние болгары. — Казань: 1903.
Каховский В. Ф., Происхождение чувашского народа. — 2003.
Димитриев В.Д. Чувашия в эпоху феодализма
Кури Вантер, "Чăваш халахĕн историйĕ", Шупашкар, "Ялав" библиотеки, 1990.
Юхма Мишши, «Авалхи чăвашсем, Шупашкар, 1996.
Смирнов А. П., Древняя история чувашского народа, Чебоксары, 1948.
Смирнов А. П., Волжские булгары, Чебоксары, 1957.
М.П.Петров, «О происхождении чуваш»
Фахрутдинов Р.Г., «Очерки по истории Волжской Болгарии», «Наука» пичет кăларăвĕ, 1984.

Асăрхавсем

^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^тата¹² Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^тата¹² Всероссийская перепись населения 2002 года. çăлкуçран архивланă 21 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 24 Раштав уйӑхӗн 2009.
^ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России
^ Агентство Республики Казахстан по статистике. 2009 çыр. (состав.rar Национальный состав населения.rar)
^ В 1989 году — 22 305 чувашей в Казахской ССР: Демоскоп. Каз. ССР 1989
^ ¹^,²^,³^,⁴^тата⁵ Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года
^ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^тата⁷ Chuvash Ethnic People in all Countries
^ Демоскоп. Уз. ССР. 1989
^ Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009
^ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 г. Демоскоп
^ Демоскоп. Туркмен. ССР. 1989
^ Демоскоп. МССР. 1989
^ Демоскоп. Лит. ССР. 1989
^ Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г. ([1])
^ Демоскоп. Груз. ССР 1989
^ Tabula: TSK11-03. IEDZĪVOTĀJU NACIONĀLAIS SASTĀVS (латыш.)
^ Демоскоп. Аз. ССР 1989
^ Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы
^ РФ Конституцийĕ, Пĕрремĕш пай. Пĕремĕш сыпăк. Пиллĕкмĕш статья.
^ Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Шупашкар, 1965
^ http://samah.chv.su/s/2/чăваш
^ http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Fadlan/text.htm
^ Ильгам (юлашки патша, 1236 çулта вилет)[2] Архивленĕ 16 Ҫу уйӑхӗн 2008 çулта.
^ Егоров В. Г. Современный чувашский литературный язык. Чебоксары. 1954. Ч.1. С.17,18.
^ Казанцев Д. Е. Формирование диалектов марийского языка. Йошкар-Ола, 1985. С. 119.
^ Трофимова Т.А. Антропологические материалы к вопросу о происхождении чувашей//СЭ. 1950. №3. С. 55, 65.
^ Чуваши — Энциклопедия «Вокруг света» Архивленĕ 5 Пуш уйӑхӗн 2016 çулта.
^ Чуваши и ислам: взгляды и концепции // gov.cap.ru

Каçăсем

Повествование о чувашах — рассказана история чувашского народа.
Народы России: чуваши
Этническая история и традиционная культура Архивленĕ 16 Ҫу уйӑхӗн 2008 çулта.
Раççейри чăвашсен йышĕ, регионсем май йĕркеленĕ 2002 çулхи халăх çыравĕн хыпарĕ.
Почему чуваши не говорят по-чувашски?
"Как это в Чувашии не нужен чувашский?!"

Ку тĕнче халăхĕсем пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.

[2010_çыр.-1] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^тата¹² Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[perepis-2] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^тата¹² Всероссийская перепись населения 2002 года. çăлкуçран архивланă 21 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 24 Раштав уйӑхӗн 2009.

[3] Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России

[Каз2009-4] Агентство Республики Казахстан по статистике. 2009 çыр. (состав.rar Национальный состав населения.rar)

[5] В 1989 году — 22 305 чувашей в Казахской ССР: Демоскоп. Каз. ССР 1989

[Kz2010-6] ¹^,²^,³^,⁴^тата⁵ Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года

[7] Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.

[joshua-8] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^тата⁷ Chuvash Ethnic People in all Countries

[9] Демоскоп. Уз. ССР. 1989

[10] Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009

[11] Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 г. Демоскоп

[12] Демоскоп. Туркмен. ССР. 1989

[13] Демоскоп. МССР. 1989

[14] Демоскоп. Лит. ССР. 1989

[15] Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г. ([1])

[16] Демоскоп. Груз. ССР 1989

[LV.01,07,11-17] Tabula: TSK11-03. IEDZĪVOTĀJU NACIONĀLAIS SASTĀVS (латыш.)

[18] Демоскоп. Аз. ССР 1989

[19] Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы

[20] РФ Конституцийĕ, Пĕрремĕш пай. Пĕремĕш сыпăк. Пиллĕкмĕш статья.

[21] Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Шупашкар, 1965

[22] ttp://samah.chv.su/s/2/чăваш

[23] ttp://www.vostlit.info/Texts/rus16/Fadlan/text.htm

[24] Ильгам (юлашки патша, 1236 çулта вилет)[2] Архивленĕ 16 Ҫу уйӑхӗн 2008 çулта.

[25] Егоров В. Г. Современный чувашский литературный язык. Чебоксары. 1954. Ч.1. С.17,18.

[26] Казанцев Д. Е. Формирование диалектов марийского языка. Йошкар-Ола, 1985. С. 119.

[27] Трофимова Т.А. Антропологические материалы к вопросу о происхождении чувашей//СЭ. 1950. №3. С. 55, 65.

[28] Чуваши — Энциклопедия «Вокруг света» Архивленĕ 5 Пуш уйӑхӗн 2016 çулта.

[29] Чуваши и ислам: взгляды и концепции // gov.cap.ru

[20]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]