Раççей Федерацийĕ

<img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/40px-Flag_of_Russia.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="900" data-file-height="600"> Раҫҫей Федерацийӗ Раççей кун-çулĕ
	Авалхи славянсем, руссем IX ĕмĕр ; Киев Руçĕ 862—1242 ; Вырăс кнеçлĕхĕсем XII—XVI: ; • Новгород республики 1136—1478 ; • Улатимĕр кнеçлĕхĕ 1157—1363 ; • Литва, Вырăс, Жемойта тата урăххисем 1236—1569 ; Мускав кнеçлĕхĕ 1263—1478 ; Вырăс патшалăхĕ 1478—1721 ; Раҫҫей империйӗ 1721—1917 ; Раççей республики 1917 ; • Совет Раççейĕ 1917—1922 ; • Альтернативлă йĕркелӳсем 1917—1924 ; Совет Союзĕ 1922—1991 ; Раççей Федерацийĕ 1991 çултанпа Ертӳçисем \| Хронологи \| Экспанси Пĕрлешĕвĕ: XIV—XVI ĕмĕрсем \| 1922 ; Аркану: XII ĕмĕр \| 1917 \| 1991 Проект \| Портал \| Категори
	пăх; сӳтсе яв; тӳрлет;

	Россия; Раççей Федерацийĕ
Раççей ялавĕ	Раççей гербĕ
Патшалăх чĕлхисем	вырăс
Тĕп хула	Мускав
Чи пысăк хула	Мускав
Президент	Улатимĕр Путин
Премьер-министр	Михаил Мишустин
Лаптăкĕ; - Пĕтĕмпе	1 вырăнта; 17 125 191 км2
Халăх йышĕ; - Пĕтĕмпе(2023); - Йышлăхĕ	7 вырăнта; 146 447 424; 8,55/км²
Валюта ячĕ	(RUB)
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +02 пуçласа +12 таран
Патшалăх гимнĕ	Раççей гимнĕ
Тетел доменĕ	.ru, .su, .рф
Тел. префиксĕ	7

Раççей (выр. Россия) е Раççей Федерацийĕ, кĕске РФ (выр. Российская Федерация) — Тухăç Европăри тата Çурçĕр Азири патшалăх. Раççей — тĕнчери чи пысăк патшалăх, унăн территорийĕ тĕнчери йышăннă чикĕсенче 17098246 км²^[1].

Раççей Федерацийĕ вунпĕр сехет тăрăхĕнчен тăрать, вăл вунтăватă çĕршывпа чикĕленет. Пурăнан халăх йышĕпе тĕнчере тăххăрмĕш вырăн йышăнать. Чи пысăк тата тĕп хули — Мускав. Патшалăхри тĕп культура хули вырăнĕнче Санкт-Петербург шутланать, халăх йышĕпе вăл иккĕмĕш вырăн йышăнать. Ытти пысăк^[2] хуласем: Çĕнĕ Çĕпĕр, Екатеринбург, Хусан, Чулхула, Челепи, Красноярск, Самар, Ĕпхӳ, Тан-çинчи-Ростов, Омск, Краснодар, Воронеж, Перĕм, Волгоград.

Çĕршывăн мĕнпур çĕрĕсенчи патшалăх чĕлхи — вырăс чĕлхи, хăшпĕр регионсенче хăйсен патшалăх тата официаллă чĕлхесем. Укçа виçи — раççей рублĕ.

РФ — тĕрлĕ этнос тата культура нумайлăхлĕ Нумай нациллĕ патшалăх^[3]. 2010 çулта пурăнан халăх çырса тухнипе, çав шутрах Крым тата Севастополь (2014 çул хыççăн), çĕршывра 190 ытла национальнăç пуррине палăртнă, вĕсен хушшинче вырăссем — 80 %, вырăс чĕлхипе 99,4 % ытла раççейсем калаçаççĕ^[4]. Пурăнан халăхăн чылайрахăшĕ (75 % яхăн) православи тĕн йăлине тытса пурнать^[5], çакна пула Раççей тĕнчери чи нумай йышлă православиллĕ çĕршыв шутланать.

Раççей — федерациллĕ президент-парламент республики. 1999 çулхи раштавăн 31-мĕшĕнченпе (2008—2012 çулсенче Дмитрий Медведев президент пулнă) РФ президенчĕн вырăнне Владимир Путин йышăнать. 2020 çулхи кăрлачăн 16-мĕшĕнченпе правительство председателĕ — Михаил Мишустин.

Раççей 18 патшалăхсемпе чикĕленет (вунулттăшĕпе — çĕрпе, те иккĕшĕпе — тинĕспе). Раççей йышне унăн конституципе 89 субъектсем кĕреççĕ, вĕсенчен — 48 облаç, 24 республика, 9 край, 3 федераллă пĕлтерӳпе хула, 4 автономиллĕ округ тата 1 автономиллĕ облаç. Пĕтĕмпе çĕршывра 157 пин пурăнан вырăнсем^[6].

Раççей — ядерлă патшалăх^[7]^[8]. Космос патшалăхсенчен пĕрри^[9]^[10]. Раççей ПНО Хăрушсăрлăх Канашне ялах хутшăнакан, вето правипе кӗрет. Çавăнпа, Раççей нумай тĕнчери организацисенче пур: ПНО, G20, ЕАЭП, ППП, КХКО, ТСО, OSCE, SCO, APEC, БРИКС, ТОК тата ыттисем.

1991 вĕçĕнче ССРП арканăвĕ хыççăн тĕнчери пĕрлешӳ Раççее ССРП-н тĕпкĕчĕ пекех йышăннă.

2021 çулхи ШПП-н калăпăшĕ (номиналлă) — 1,8 трлн доллар, Раççей унта 11-мĕш вырăнта вырнаçнă (анчах ИПП-пе 6-мĕш вырăнта).

Географи

Раççей вунтăваттă ирĕклĕх (ПНО-çĕршывсен нумайрахăшĕ йышăннă) патшалăхĕсемпе чикĕленет.

çурçĕр-хĕвеланăç енче Норвегипе Финлянди.
Хĕвеланăç енче Эстонипе, Латвипе, Беларуçпа Украина. Литвапа Польша (Калининград облаçĕ) çавăн пекех.
Кăнтăр-хĕвеланăç енче Грузипе Азербайджан. Тата çурма йышăннă Кăнтăр Осетипе^[11] Абхази^[11].
Кăнтăр енче Касакстанпа, Монголипе Китай.
Кăнтăр-хĕвелтухăç енче Ҫурçĕр Корейпе

çавăн пекех Раççейĕн тинĕс чиккисем пур.

Инçе хĕвелтухăç енче Японипе АПШ.

Чи пысăк хуласем

Миллион ытла çын çак хуласенче пурăнать: Мускав, Санкт-Петербург, Çĕнĕ Çĕпĕр, Екатеринбург, Хусан, Чулхула, Челепи, Красноярск, Самар, Ĕпхӳ, Тан-çинчи-Ростов, Омск, Краснодар, Воронеж, Перĕм, Волгоград.

Халăх

Халăх йышĕ

Раççейре 143,8 млн. çын, ытларахăшĕ, 4/5 пайĕ Европа енĕнче пурăнать: вырăссем (79,8 %), тутарсем (3,8 %), украинсем (3 %), чăвашсем (1,2 %), пушкăртсем (0,9 %), чеченсем (0,9 %), эрменсем (0,8 %)^[12]. Хула çыннисем 73%.

Чĕлхесем

Тĕплĕнрех Раççей халăхĕсен чĕлхисем статьяна вулăр.

Раççей Федерацийĕ — нумай нациллĕ çĕршыв. Тĕпчевçĕсем каланă тăрăх, Раççейри халăхсем 176 чĕлхепе калаçаççĕ. Вĕсен кашнин хăйсен историйĕ, шăпи, аталану çул-йĕрĕ, пуласлăхĕ.

Генеалоги енчен (пулса кайни, хурăнташлăх енчен) илсессĕн Раççей халăхĕсен чĕлхисем тĕрлĕ чĕлхе çемйине кĕреççĕ: инди-европа, алтай, ибери-кавказ, урал, палеоази. Кашни чĕлхе çемйи каллех уйрăм ушкăнсене пайланать.

Кунçул

Раççей кунçулĕн тапхăрĕсем^[13]:

Кейӳ Руçĕ (862 çул — XIII) — хĕвелтухăç славянсен пĕрремĕш патшалăхĕ^[14].
- Тĕп хули 864 çулччен — Кивĕ Ладога, 882 çулччен — Аслă Новгород, 882 çул хыççăн — Киев.
Вырăс кнеçлĕхĕсем (XII ĕмĕр варринчен — пуçламăш XVI ĕмĕр).
Вырăс патшалăхĕ — XV ĕмĕр вĕçĕнчен — Юпа, 22 1721 çул (Кăрлач, 16 1547 çулччен — Аслă Мускав кнеçлĕхĕ, унтан — Раççей патшалăхĕ).
- Тĕп хули — Мускав, 1714 çултан^[15] — Санкт-Петербург.
Раççей империйĕ — Юпа, 22 1721 çултан — Кăрлач, 9 1917 çулччен.
- Тĕп хули — Санкт-Петербург (1728 çулччен), 1728—1732 çулсенче — Мускав, 1732 çултан — Санкт-Петербург (çурла, 18 1914 çулта Петроград çĕнĕ ячĕ илчĕ).
Раççей Республики — Вăхăтлă ертӳлĕхĕн хушăвĕпе Авăн, 1 1917 çулта йышăннă.
- Тĕп хули — Петроград.
Раççей патшалăхĕ — Ĕпхӳ патшалăх канашĕ акчĕпе Авăн, 23 1918 çулта йышăннă. Граждан вăрçи тăпхăрĕнче Кăрлач, 5 1920 çулччен пулнă. Пĕрлешĕннĕ патшалăхĕ шурă юхăмĕн ертӳлĕхĕ территоринче.
- Тĕп хули — Ĕпхӳ, Омск (де-факто).
Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики^[16] — Юпа, 25 1917 çулта II-мĕш Пĕтĕм Раççей Советсен съезчĕ хушăвĕпе йышăннă. 1922-1991 çулсенче — ССРПре пĕрлĕшӳллĕ республики пек.
- Тĕп хули — Петроград, Пуш, 12 1918 çултан — Мускав.
Совет Социалисăм Республикисен Пĕрлешĕвĕ (Раштав, 30 1922 çултан — Раштав, 26 1991 çулччен).
- Тĕп хули — Мускав.
Раççей Федерацийĕ — Раштав, 25 1991 çултан^[17].
- Тĕп хули — Мускав.

Федераци тытăмĕ

Тĕп статья: Раççейĕн федераци тытăмлăхĕ

Раççей Федерацийĕ 89^[18] субъектсенче пайланă. РФра 6 субъект тĕсĕ пур. Ку 24 республика, 9 ен, 48 облаç, 4 автономи тăрăхĕ, 1 автономи облаçĕ тата 3 федераллă пĕлтерĕшпе хула.

РФ субъекчĕсен картти^[19]

Субъектсем

Республикасем

Енсем

Облаçсем

Автономи тăрăхĕсем

Автономи облаçĕ

Еврей автономи облаçĕ - Биробиджан

Федераллă пĕлтерĕшпе хуласем

Федераци тăрăхĕсем

Федераци тăрăхĕсен картти

РФре 8 федераци тăрăхĕсем пур. Кашни тăрăхра президент элчи пур.

Экономика районĕсем

Экономика районĕсен картти

Раççей Федерацинче 12^[21] экономика районĕ пур. Калининград облаçĕ ку уйрăм экономика район, пĕр субъект унăн тытăмĕнче^[22].

Вуламалли

Kniivilä, Kalle. La strato de Tanja: Vivo en Rusio 1917-2017, Novjorko, eld. Mondial, 2017, 159 paĝoj.
География России: Энциклопедический словарь. М., 1998.
Геологическое строение СССР и закономерности размещения полезных ископаемых. В 10-ти тт. Л, 1984—1989.
Красная книга Российской Федерации: Животные. М, АСТ, 2001. ISBN 5-17-005792-X.
Новая Российская Энциклопедия, Природа России, т. 1, с. 11—157. М., Энциклопедия, 2003. ISBN 5-94802-003-7
Волкова О. А., Борсук О. А., Бадюков Д. Д. География России. М., Энциклопедия. 2005. ISBN 5-94802-011-8).

Асăрхавсем

^ Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года(ĕçлемен каçă) (стр. 223)
^ Миллион ытларах çын
^ Этнокультурное многообразие России. www.national-mentalities.ru.
^ Раççей халăхĕ ПРЭ-нче
^ ВЦИОМ: Православными себя считают 75 % россиян. // РБК, 30.03.2010
^ Российская Федерация. Статистическая информация. Федеральная служба информации России.
^ Стратегическое ядерное вооружение России.
^ Podvig P. Russian Strategic Nuclear Forces, ed. by Frank N. von Hippel, MIT Press, 2004
^ Кошкин П. Г. Экспертный и журналистский дискурс вокруг второй космической гонки между Россией, США и другими странами.
^ Россия останется космической державой, заявил эксперт (2019-12-04).
^ ¹^тата² ПНО шухăшĕпе ку Грузи пайĕ.
^ 2010 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕ çинчен 2022 ҫулхи Ака уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ. // Российская газета — Федераллă выпуск № 5660 (284). 22.12.2011
^ Раççей кунçулĕ. XX ĕмер. 11 класс: Вĕренӳ кĕнеки пĕтĕм-пĕлӳ шкулĕсемшĕн (выр. Учебник для общеобразовательных учебных заведений), ред. А. В. Рассказова
^ Kyivan Rus’.
^ БРЭ Санкт-Петербург(ĕçлемен каçă)
^ Патшалăх ытти ячĕсем: Раççей Совет Республики (Юпа, 25 1917 çултан), Раççей Социалисăмлă Федерациллĕ Совет Республики (çĕртме, 19 1918 çултан), Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики (Раштав, 5 1936 çулта)
^ № 2094-I РСФСР саккунĕ Раштав, 25 1991 çултан «Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики патшалăхĕ ячĕн çĕнĕтни çинчен» (выр. «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика»)
^ РФ конституцийĕ
^ йышăнман РФ тытăмĕнче Запорожье, Херсон облаçĕсемпе, Донецк Халăх, Луганск Халăх, Крым Республикисемпе, Севастополь хулипе
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ ПНО шухăшĕпе ку Украина пайĕ
^ Федеральный центр информатизации Счётной палаты Российской Федерации 2011 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Федераци саккунĕ

Каçăсем

	Раççей Федерацийĕ Викиампарта^?

Раççей Федерацийĕн конституцийĕ. 65мĕш статья - унта Раççей Федерацийĕн субъекчĕсен ят-йышĕ çырнă
Картта — РФ субъекчĕсем те вĕсен тĕп хулисем 2020 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.

Ку Раççей географипе вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[Area2011-1] Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года(ĕçлемен каçă) (стр. 223)

[2] Миллион ытларах çын

[3] Этнокультурное многообразие России. www.national-mentalities.ru.

[4] Раççей халăхĕ ПРЭ-нче

[5] ВЦИОМ: Православными себя считают 75 % россиян. // РБК, 30.03.2010

[6] Российская Федерация. Статистическая информация. Федеральная служба информации России.

[7] Стратегическое ядерное вооружение России.

[8] Podvig P. Russian Strategic Nuclear Forces, ed. by Frank N. von Hippel, MIT Press, 2004

[9] Кошкин П. Г. Экспертный и журналистский дискурс вокруг второй космической гонки между Россией, США и другими странами.

[10] Россия останется космической державой, заявил эксперт (2019-12-04).

[george-11] ¹^тата² ПНО шухăшĕпе ку Грузи пайĕ.

[census2010-12] 2010 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕ çинчен 2022 ҫулхи Ака уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ. // Российская газета — Федераллă выпуск № 5660 (284). 22.12.2011

[13] Раççей кунçулĕ. XX ĕмер. 11 класс: Вĕренӳ кĕнеки пĕтĕм-пĕлӳ шкулĕсемшĕн (выр. Учебник для общеобразовательных учебных заведений), ред. А. В. Рассказова

[14] Kyivan Rus’.

[15] БРЭ Санкт-Петербург(ĕçлемен каçă)

[16] Патшалăх ытти ячĕсем: Раççей Совет Республики (Юпа, 25 1917 çултан), Раççей Социалисăмлă Федерациллĕ Совет Республики (çĕртме, 19 1918 çултан), Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики (Раштав, 5 1936 çулта)

[17] № 2094-I РСФСР саккунĕ Раштав, 25 1991 çултан «Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики патшалăхĕ ячĕн çĕнĕтни çинчен» (выр. «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика»)

[18] РФ конституцийĕ

[19] йышăнман РФ тытăмĕнче Запорожье, Херсон облаçĕсемпе, Донецк Халăх, Луганск Халăх, Крым Республикисемпе, Севастополь хулипе

[ukr-20] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ ПНО шухăшĕпе ку Украина пайĕ

[21] Федеральный центр информатизации Счётной палаты Российской Федерации 2011 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.

[22] Федераци саккунĕ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Раҫҫей Федерацийӗ Раҫҫей Федерацийӗ Раççей кун-çулĕ
	Авалхи славянсем, руссем IX ĕмĕр Киев Руçĕ 862 —1242 Вырăс кнеçлĕхĕсем XII —XVI: • Новгород республики 1136 —1478 • Улатимĕр кнеçлĕхĕ 1157 —1363 • Литва, Вырăс, Жемойта тата урăххисем 1236 —1569 Мускав кнеçлĕхĕ 1263 —1478 Вырăс патшалăхĕ 1478 —1721 Раҫҫей империйӗ 1721 —1917 Раççей республики 1917 • Совет Раççейĕ 1917 —1922 • Альтернативлă йĕркелӳсем 1917 —1924 Совет Союзĕ 1922 —1991 Раççей Федерацийĕ 1991 çултанпа Ертӳçисем \| Хронологи \| Экспанси Пĕрлешĕвĕ: XIV—XVI ĕмĕрсем \| 1922 Аркану: XII ĕмĕр \| 1917 \| 1991 Проект \| Портал \| Категори
пăх сӳтсе яв тӳрлет