Википеди

Алтай Республики

(Алтай ҫинчен куҫарнӑ)

Алтай Республики (алт. Алтай Республика, каз. Алтай Республикасы, выр. Республика Алтай) — Раççей Федерацийĕн субъекчĕ, унӑн йышне кӗрекен республика (патшалăх)[4][5].

Алтай Республики
Алтай Республика
Республика Алтай

Алтай Республикин ялавĕ Алтай Республикин гербĕ
Тĕп хули Горно-Алтайск
Лаптăкĕ

- Пĕтĕмпе
- шыв пайĕн %.

35

92 903 км²
кăштах кăна

Халăх йышĕ

- Пĕтĕмпе
- Йышлăх

81

210 769[1] çын патнелле (2023)
2,27 çын/км² патнелле

Федераци тăрăхĕ Çĕпĕр федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ Анăç-Çĕпĕр экономика районĕ
Регион номерĕ 04
Патшалăх чĕлхисем вырăс, алтай тата казах(темĕнле районсенче)[2]
[3]
Пуçлăхĕ Андрей Турчак
Эл Курултайăн Ертӳҫи Артур Кохоев
Гимн Алтай Республикин гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ ГВ MSK+4, UTC+7

Çĕпĕр федераци тăрăхне, Анăç-Çĕпĕр экономика районне кĕрĕт. Тĕп хули — Горно-Алтайск.

Республика çурçĕрте Алтай Енĕпе, çурçĕр-тухăçра — Кемĕр облаçĕпе, тухăçра — Хакасипе Тыва чикĕленет. Алтай Республики кăнтăрта Монголипе, Китай Халӑх Республикипе тата кăнтăр-анăçра Казахстанпа юнашар вырнаçнă та.

1922 çулхи çĕртме уйăхĕн 1-мĕшĕнче Ойрат автономиллĕ облаçĕ пек йĕркеленĕ. Ойрот автономиллĕ облаçĕ — 1932 çултан, Туçи-Алтай автономиллĕ облаçĕ — 1948 çултан, Туçи-Алтай Автономиллĕ Совет Социализмлă Республики — 1990 çулхи юпа уйăхĕн 25-мĕшĕнчен. 1992 çулхи нарăсăн çу 7-ччен Туçи Алтай Республики пек[6].

Патшалăх чĕлхисем: алтайла та вырăсла. Казах чĕлхипе калаçакан вырӑнсенче ӑна официаллă сферӑсенче усă кураҫҫӗ[7].

Географи

тӳрлет
Тĕп статья: Алтай Республикин географийĕ

Алтай Республики МСК+4 сехет зонинче вырнаçнă. Тĕнчери ку UTC+7 сехет зони[8][9].

Климат

тӳрлет

Климат питĕ континенталлă, кĕске те ăшă çулкуннепе тата çӳллĕ сивĕ хĕлпе[10].

Вар-çул тӳремлĕхсенче сывлăш температури 0-ран +5-ччен °C (чи ăшă çанталăк Чемал ялĕнче фиксациленĕ), тата ку Çĕпĕрте чи ăшă температура.

Ту сенче вар-çул сывлăш температури —6 °C ӳктерет (Кош-Агач ялĕнче фиксациленĕ)[11][12].

Кош-Агач районĕ те Улаган районĕ Аякри Çурçĕрти районсем шутне кĕрĕт.

Рельеф

тӳрлет
 
Белуха тăвĕ — чи çӳллĕ вырăн Çĕпĕрте

Республикăн территориĕнче çӳллĕ тусем пайлакан ансăр та тарăн юханшывсен тӳремлĕхĕсенче. Чи çӳллĕ ту — Белуха (урăхлă ятсем: Кадын-Бажы, Уч-Сумер) (4509 метр) чи çӳллĕ вырăн Çĕпĕрте.

Вăрман

тӳрлет

Вăрман фончĕ 5,045 млн га 50,4 пин. км2, вăрмансемпе хупланă 4,125 млн га[13].

Юханшывсемпе кӳлĕсем

тӳрлет

Юханшывсемпе кӳлĕсем йышĕ республикара — 20 пин, пĕтĕм вăрăмăшпа ытла 60 пин. км. та 7 пин кулĕ патнелле, пĕтĕм лаптăкпа ытла 600 км². Чи пысăк юханшывсем: Катунь та Бия, вĕсем пĕрле Обьра юхаççĕ, чи пысăккисенчен Çĕпĕрте юханшывĕ. Чи пысăк кӳлĕ Ылтăн (алт. Алтын-Кёль) лаптăкпа 230,8 км² та тарăнпа 325 метр.

Плато

тӳрлет
Тĕп статья: Укок
 
Калгуты юханшывĕн сăртлăхĕ, Табын-Богдо-Ола çине курăм
 
Ак-Алаха сăртлăхĕ, Канас перевалĕ çине курăм

Укок — лаптак ту-сăртлăх аякри кăнтăр енче Алтай Республикин вырнаçнă, малалла патшалăхсемпе чикĕленет: Казахстан, Китай, Монголи те Раççей. Ку реликт çӳллĕ тӳремлĕх, чи çӳллĕ абсолютлă çӳллĕшпе 2200—2500 м, 500—600 м ту хырçисемпе.

Куйтэн-Уул (4374,0 м) Белуха хыççăн иккĕмĕш Алтай тăвĕсен çӳллĕшĕ.

Укон лаптак ту-сăртлăхĕн кăнтăр енче малалла шыв чиккисенче лартать: Сайлюгем, Табын-Богдо-Ола, Кăнтăр Алтай. Çурçĕр енче Укон Кăнтăр-Чуй ту хырçипе, тальвегпе Джазатор юханшывĕнчен Коксу юханшывĕн тӳремлĕхĕн кăкĕччен (Самаха лапамĕ).

Укок çанталăк паркĕ лаптак ту-сăртлăхăн кăнтăр енче вырнаçнă.

Çут çанталăк инкек-синкерĕсем

тӳрлет
Тĕп статья: Чуй çĕр чĕтрени

2003 çулхи авăн уйăхĕн 27-мĕшĕнче Алтай Республикин кăнтăр районĕсенче юлашки вуннă çулсенчен чи пысăк çĕр чĕтрени пулнă. Эпицентрте 8—9 балл пулнă, тĕп чĕтренин вăйĕ 7,3 балл. Вăл хыççăн Республикара пĕчĕк çĕр чĕтреннисем фиксациленĕ (пĕчĕкрех вăйпа). Тапăсем Çĕнĕ Çĕпĕр облаçĕнче, Алтай Енĕнче, Красноярск Енĕнче те хĕвелтухăç Казахстанта фиксациленĕ те.

Чи пысăк синкерсем Кош-Агач, Улаган, Шебалино та Онгудай районĕсенче пулнă. Никам та вилнĕ, пĕр-ик çын çемçе сурансене илнĕ. Анчах çĕр чĕтрени ытла 1,8 пин (урăхлă даннăĕсемпе пиллĕк çĕр патнелле) çуртсем арканнă. Пĕтĕмпе инкеклĕх, ытла 1 миллиард тĕнке пулнă.

Чикĕсем

тӳрлет

Алтай Республики малалла регионсемпе чикĕленет:

Истори

тӳрлет
Тĕп статья: Алтай Республикин историйӗ

Хальхи Алтай Республикин çĕрĕ авалхи çулçенче малалла патшалăхсен тытăмĕнче пулнă: Пĕрремĕш Тĕрĕк каганачĕ, Уйгур империйĕ тата Енисей Кăркăс патшалăхĕ. Çак вăхăтра вырăнти халăх тĕрĕклетнĕ (чĕлхеллĕ те культураллă).[14]

Алтай Республикин кăнтăр пайĕ Найман каганачĕнче пулнă. Унтан Алтай çĕрĕ Монгол Сяньбэй патшалăхĕнче (93-232), Жужань каганачĕнче (330-555), Монгол империйĕнче (1240-1368), Ылтăн Уртинче (1240-1502), Джунгар каначĕнче (1634-1758), Цин империйĕнче (1757-1864), Раççей империйĕнче (1864-1918), Каракорум Автномийĕнче (Граждан вăрçи) (1918-1922), ССРП-нче (1922-1991) тата Раççей Федерацийĕнче (1991-хальхи) кĕнĕ.[15]

Халăх

тӳрлет
 
Алтай Республикин этниклă картти, пурăнан вырăнсемпе, çырăв 2010 ç.
Тĕп статья: Алтай Республикин халăхĕ
Халăх йышĕ
1897[16]1916[16]1920[16]1926[16]1933[16]1939[17]1959[18]
41 983↗65 148↗86 673↗99 672↗106 055↗162 179↘157 161
1970[19]1979[20]1987[21]1989[22]1990[23]1991[23]1992[23]
↗168 261↗171 835↗180 000↗191 649↗193 275↗195 577↗196 962
1993[23]1994[23]1995[23]1996[23]1997[23]1998[23]1999[23]
↘196 371↗196 977↗198 542↗199 879↗199 933↗200 461↗201 699
2000[23]2001[23]2002[24]2003[23]2004[23]2005[25]2006[25]
↗202 441↗203 030↘202 947↗203 038↗203 214↗203 900↗204 500
2007[25]2008[25]2009[26]2010[27]2011[28]2012[29]2013[30]
↗205 400↗207 100↗209 207↘206 168↗206 530↗208 425↗210 344
2014[31]2015[32]2016[33]2017[34]2018[35]2019[36]2020[37]
↗211 645↗213 703↗215 161↗217 007↗218 063↗218 866↗220 181
2021[38]2022[39]
↗220 954↗221 402

Росстат даннăĕсемпе 210 769[1] çын. Халăх йышлăхĕ 2,27 çын/çм2 (2023). Хула халăхĕ: 31,01[40]

Халăх та хула халăхĕ (унăн %) Пĕтĕм Пĕрлĕшӳ те Пĕтĕм Раççей çырăвĕсемпе[41][42]:

Наци халăх йышĕ, Пĕтĕм Пĕрлĕшӳ те Пĕтĕм Раççей çырăвĕсемпе (1926—2010)
Халăх 1926[43] 1939[44] 1959[45] 1970[46] 1979[47] 2002[48] 2010[49]
вырăссем 51 812 (52,0 %) ▲114 209 (70,4 %) ▼109 661 (69,8 %) ▲110 442 (65,6 %) ▼108 785 (63,2 %) ▲116 510 (57,4 %) ▼114 802 (56,6 %)
алтайсем 35 601 (35,7 %) ▲39 285 (24,2 %) ▼38 019 (24,2 %) ▲46 750 (27,8 %) ▲50 203 (29,2 %) ▲62 192 (30,6 %) ▲68 814 (33,9 %)
казахсем … ▲4 280 (2,6 %) ▲4 745 (3,0 %) ▲7 170 (4,3 %) ▲8 677 (5,0 %) ▲12 108 (6,0 %) ▲12 524 (6,2 %)
теленгитсем 3 414 (3,4 %) … … … … 2 368 (1,2 %) ▲3 648 (алтайсемпе)
кумандинсем 1 384 (1,4 %) … … … … 931 (0,5 %) ▲1 062 (0,5 %)
украинсем … ▲1 682 (1,0 %) ▼1 462 (0,9 %) ▼1 309 (0,8 %) 1 305 (0,8 %) ▲1 437 (0,7 %) ▼1 010 (0,5 %)
нимĕçсем … … ▲1 113 (0,7 %) ▼637 (0,4 %) ▲720 (0,4 %) ▲903 (0,4 %) ▼700 (0,3 %)

Администрациллĕ-территориллĕ пайлану

тӳрлет
 
Алтай Республикин районĕсем

Алтай Республикин конституципе ун шутне 1 хула, 10 район (аймак) кĕрет[50]. Алтай Республикин Саккунĕпе «Об административно-территориальном устройстве Республики Алтай» РФ субъекчĕнче 1 хула, 10 район (аймак) тата 91 ялсем пур.[51].

Муниципаллă тытăмпа, Алтайра 102 муниципаллă йĕркеленӳ пур: 1 хула тăрăхĕ, 10 муниципаллă район, вĕсенче 91 ял тăрăхĕ.

Хула республика пĕлтерĕшпе:
Горно-Алтайск хули;
Районсем (аймаксем):
  1. Кош-Агач районĕ (аймакĕ);
  2. Майма районĕ (аймакĕ);
  3. Онгудай районĕ (аймакĕ);
  4. Турочак районĕ (аймакĕ);
  5. Улаган районĕ (аймакĕ);
  6. Усть-Кан районĕ (аймакĕ);
  7. Усть-Кокса районĕ (аймакĕ);
  8. Шебалино районĕ (аймакĕ);
  9. Чемаль районĕ (аймакĕ);
  10. Чой районĕ (аймакĕ).

Экономика

тӳрлет

2021 çулхи раштавăн 1-мĕшĕнче Алтай Республикинчи ялти халăх йышĕ 156 450 (71%) пурăннă.

2020 çулхи ял хуçалăх продукцийĕ 10,2 млдр тĕнке (-4,1 %)[52]

Тĕп ял-хуçалăх экономика отраслĕ ку выльăх-черлĕх ĕрчетни, марал ĕрчетни тата вĕсен панты продукцийĕн усă курни, вăрманти йывăçсемпе усă курни, хурт-хăмăр ĕрчетни, имçам курăкĕсем хатĕрлени, туризм, апат культура çитĕнтересси, сад ĕрчетни тата ытти.

Вуламалли

тӳрлет
  • Республика Алтай: крат. энцикл. / НИИ алтаистики им. С. С. Суразакова и др. ; гл. ред. А. С. Суразаков. — Новосибирск: АРТА, 2010. — 365 с.: ил., карты, портр.
  • Молчанова О. Т. . — Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства. — 5000 экз.

Асăрхавсем

тӳрлет
  1. ^ 1 тата 2 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)
  2. ^ Алтай Республикин конституцийĕ, 13-мĕш ст.
  3. ^ Алтай Республикин Саккунĕ Халăхсен чĕлхисем çинчен пурăнакан Алтай Республикинче Архиври копи, 9 Кӑрлач уйӑхӗн 2021 Wayback Machine çинче. I Пуç, 4-мĕш статья.
  4. ^ Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗ. 1 сыпӑк 5 статья 1 тата 2 пункт:
    1. Раҫҫей Федерацийӗ республикӑсенчен, крайсенчен, облаҫсенчен, федераци пӗлтерӗшлӗ хуласенчен, автономиллӗ облаҫран, автономиллӗ округсенчен — Раҫҫей Федерацийӗн пӗр тан правӑллӑ субъекчӗсенчен — тӑрать.
    2. Республикӑн (патшалӑх) хӑйӗн конституцийӗпе саккунлӑхӗ пур. Край, облаҫ, федераци пӗлтерӗшлӗ хула, автономиллӗ облаҫ, автономиллӗ округ хӑйӗн уставӗпе саккунлӑхӗ пур
  5. ^ Локтева Ж.В., Мереминский С.Г., Кызласов И.Л., Нечаев В.С., Якименко А.Е., Селевёрстов В.В., Цендина А.Д., Зинченко С.А Респу́блика Алта́й. — Мускав: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2004. — 1005 с. — 65000 экз. — ISBN 5-85270-326-5
  6. ^ Конституционное право. Учебное пособие для семинарских занятий и … — Шарнина Л. А. — Google Books.
  7. ^ Закон «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай»
  8. ^ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5
  9. ^ Новости — Федеральное агентство по техническому регулированию и метрологии (РОССТАНДАРТ). çăлкуçран архивланă 10 Раштав уйӑхӗн 2017. Тĕрĕсленĕ 27 Пуш уйӑхӗн 2016.
  10. ^ Ледяные красоты Байкала.
  11. ^ Архив климатических данных.
  12. ^ Погода и климат.
  13. ^ Лесопользование и охрана лесов.
  14. ^ Encyclopedia of the World's Minorities - Routledge, 2005. ISBN 1-57958-468-3, New York
  15. ^ Znamenski, Andrei (2005). «Power of Myth: Popular ethnonationalism and Nationality Building in Mountain Altai, 1904–1922». Acta Slavica Iaponica 22: 44–47.
  16. ^ 1, 2, 3, 4 тата 5 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. çăлкуçран архивланă 15 Ҫу уйӑхӗн 2016. Тĕрĕсленĕ 15 Ҫу уйӑхӗн 2016.
  17. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/1939AG
  18. ^ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (выр.). Тĕрĕсленĕ 10 Юпа уйӑхӗн 2013.
  19. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/1970B
  20. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/1979B
  21. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/1987A
  22. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/1989A
  23. ^ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 тата 14 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
  24. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2002B
  25. ^ 1, 2, 3 тата 4 Республика Алтай в цифрах. 2009. çăлкуçран архивланă 15 Ака уйӑхӗн 2014. Тĕрĕсленĕ 15 Ака уйӑхӗн 2014.
  26. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2009D
  27. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2010W
  28. ^ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. çăлкуçран архивланă 21 Авӑн уйӑхӗн 2013. Тĕрĕсленĕ 21 Авӑн уйӑхӗн 2013.
  29. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2012A
  30. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2013W
  31. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2014CQ
  32. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2015DS
  33. ^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (выр.) (2018-10-05). çăлкуçран архивланă 8 Ҫу уйӑхӗн 2021. Тĕрĕсленĕ 15 Ҫу уйӑхӗн 2021.
  34. ^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (выр.) (2017-07-31). çăлкуçран архивланă 31 Утӑ уйӑхӗн 2017. Тĕрĕсленĕ 31 Утӑ уйӑхӗн 2017.
  35. ^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (выр.). çăлкуçран архивланă 26 Утӑ уйӑхӗн 2018. Тĕрĕсленĕ 25 Утӑ уйӑхӗн 2018.
  36. ^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (выр.).
  37. ^ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год (выр.). Тĕрĕсленĕ 13 Пуш уйӑхӗн 2020.
  38. ^ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год (выр.). Тĕрĕсленĕ 19 Пуш уйӑхӗн 2021.
  39. ^ Шаблон:Пурăнан халăх/2022AB
  40. ^ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls 2023 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ. Численность населения по полу по субъектам Российской Федерации на 1 января 2022 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)
  41. ^ Переписи населения Российской империи, СССР, 15 новых независимых государств.
  42. ^ Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года.
  43. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  44. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  45. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  46. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  47. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  48. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  49. ^ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года.
  50. ^ Алтай Республикин Конституцийĕ (Тĕп Саккунĕ.
  51. ^ Алтай Республики Саккунĕ «Об административно-территориальном устройстве Республики Алтай».
  52. ^ Rosstat 2021 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.

Каçăсем

тӳрлет
Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтай_Республики&oldid=841409»