Якути
Çак статьяна е уйрăма çĕнĕрен çырмалла, чăваш чĕлхин йĕркисене пăхăнмалла, ытти кăлтăксенчен те хăтăлмалла. Статьяна тата унăн уйрăмне статьясене çырмалли йĕркепе хатĕрлемелле, ăнланманлăха пĕтермелле.
|
Якути, официаллă — Саха Республики е Саха Республики (Якути) (кĕске СР(Я)) (якут. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ — «Саха Çĕрĕ», кĕске СӨ, выр. Республика Саха (Якутия), кĕске РС(Я)) — Раççей Федерацийĕн чи пысăк субъекчĕ, унăн йышĕнчи республика (патшалăх)[1][2][3], çавăн пекех тĕнчери чи пысăк администрациллĕ-территориллĕ пĕри. Аслăшпа Якути Аргентинăна пысăкрах, вăл лаптăкпа тĕнчери саккăрмĕш патшалăх[4], татах 169 хутра Чăваш Енне пысăкрах. Республика халăх йышĕ — 997 565 çын, тата Раççейри чи пĕчĕк пĕри йышлăх (пĕчĕкрех йышлăхпа Чукоткăпа Ненец автономиллĕ тăрăхĕсемпе Магадан облаçĕ çеç). Климатпа ку тĕнчери вырăнсен чи сивĕ-хаяр пĕри: кунта Çурçĕр çурчăмăрĕн Сивĕлĕх полюсĕ вырнаçнă.
Саха Республики | |||||
| |||||
Тĕп хули | Якутск | ||||
---|---|---|---|---|---|
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе |
1 3 083 523 км² | ||||
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе |
51 997 565 çын патнелле (2023) | ||||
Федераци тăрăхĕ | Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ | ||||
Экономика регионĕ | Инçет-Тухăç экономика районĕ | ||||
Регион номерĕ | 21 | ||||
Патшалăх чĕлхисем | якутла, вырăсла | ||||
Пуçлăх | Николаев Айсен Сергеевич | ||||
Правительство ертӳçи | Бычков Кирилл Евгеньевич | ||||
Ил Тумэн (Патшалăх пухăвĕн) ертӳçи | Еремеев Алексей Ильич | ||||
Гимн | Якут гимнĕ | ||||
Вăхăт тăрăхĕ | ГВ MSK+6 (UTC+9), MSK+7 (UTC+10), MSK+8 (UTC+11) |
Инçĕт-Тухăç федераци тăрăхне кĕрет, Инçет-Тухăç экономика районĕн пайĕ.
1922 çулхи ака уйăхĕн 27-мĕшĕнче РСФСР-н йышĕнчи Якут Автономиллĕ Совет Социализмлă Республики пекех йĕркеленĕ. Анчах 1638 çулта йĕркеленĕ Якутск уесĕ хальхи Якутин территорийĕ патнелле пекех пулнă. Республика тĕп хули — Якутск.
1990 çулхи авăн уйăхĕн 27-мĕшĕнче Якут АССР-н Мăн Канашĕ автономи Якут-Саха Совет Социализмă Республикине çĕнетсе йĕркеленĕ.
1991 çулта Якут-Саха ССР хăй хальхи ятне илнĕ — Саха Республики (Якути).
Якути — çутçанталăклă-ресурслă экономика потенциалĕн çӳллĕ шайĕпе регион[5] (тĕнчери алмаз кăларни 25 %, ку 5%-пе пурне те уçакан территорисемпе; нефть, çутçанталăк газĕ, кăмрăк, ылтăн, питĕ пысăк вăрман массивĕсем). Çак вăхăтра та, халăхăн чухăнлăх шайĕ çӳллĕ чарăнса тăрать (15,6 % 2022 ç.)[6][7].
Регион хăй экстремаллă климат майĕсемпе пĕлнĕ: тĕнчери регионсенчен кунта чи сивĕ хĕллесем, вар чӳк уйăхĕн температури -46° анатарах, раштав уйăхĕнчи -52° анатарах, кăрлач уйăхĕнчи -54° анатарах, нарăс уйăхĕнчи -50° анатарах, пуш уйăхĕнчи -39° анатарах, юпа уйăхĕнчи -25° анатарах, ака уйăхĕнчи çурçĕр районĕсенче -28°-ччен, вар районĕсенче -22°-ччен анса ларать. Чи анатри çак ĕмĕрте, 2001 çулхи авăн уйăхĕнчи вар-уйăх температури Оленёк ялĕнчи -3.4°-ччен пулнă.
Патшалăх чĕлхисем: якутла тата вырăсла. Пĕчĕк-йышнĕ Çурçĕр халăхĕсен пурăнакан вырăнĕсенче, Республикан Конституципе, вĕсен чĕлхисем официаллă çак вырăнсенче.[8].
Якути — Раççей Федерацинчи пĕртен-пĕр субъект, ăçта виççĕ сехет тăрăхсене усă кураççĕ, Мускав вăхăчĕпе уйрăмлăх — +6, +7, +8 сехет.
Истори
тӳрлет1851 çулта Иркутск генерал-кĕпернин Якути облаçне йĕркеленĕ. 1922 çулхи ака уйăхĕн 27-мĕшĕнче вара Якути АССРне туса хунă. 1991 çулхи раштавăн 28-мĕшĕнчен пуçласа — Якути ССРĕ, 1992 çулхи ака уйăхĕн 27-мĕшĕнчен пуçласа — Саха Республики.
Халăх йышĕ
тӳрлетЯкутинче пурĕ 950,7 пин (2005) çын пурăнать, вĕсенчен 64,2% хула çыннисем. Пĕр тăваткал çухрăм çине 0,3 çын килет. Ку Раççейре чи пĕчĕк виçе.
Пурăнакан халăхсен тĕлĕшĕнчен республикăра якутсем (45,54%), вырăссем (41,15%), украинсем (3,65%) тата ыттисем пурăнаççĕ. 2002 çулхи перепись тăрăх Якутинче 127 тĕрлĕ халăх пурăннă.
Хулисем
тӳрлетПайланăвĕ
тӳрлетАсăрхавсем
тӳрлет- ^ Самойлова Г. С., Горячко М. Д. и др Якутия. — Мускав: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2017. — Т. 35. Шервуд - Яя. — 35000 экз. — ISBN 978-5-85270-373-6
- ^ Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗ. 1 сыпӑк 5 статья 1 тата 2 пункт:
1. Раҫҫей Федерацийӗ республикасенчен, крайсенчен, облаҫсенчен, федераци пӗлтерӗшлӗ хуласенче, автономиллӗ облаҫран, автономиллӗ округсенчен — Раҫҫей Федерацийӗн пӗр тан правӑллӑ субъекчӗсенчен тӑрать.
2. Республика (патшалӑх) хӑйӗн конституцийӗпе саккунлӑхӗ пур. Край, облаҫ, федераци пӗлтерӗшлӗ хула, автономиллӗ облаҫ, автономиллӗ округ хӑйӗн уставӗпе саккунлӑхӗ пур - ^ Конституция (Основной Закон) Республики Саха (Якутия) / Глава 1 Основы конституционного строя. constitution.garant.ru.
- ^ The Economist эрнехи журналпе, Якути лаптăкпа пĕрле илнĕ Германие, Францие, Британие, Италие, Испание, Швецие, Финляндие те Румыние пысăкрахRiches lie below the waters of Russia’s Arctic., The Economist, 25.11.2021
- ^ raexpert.ru: Якутия — второе место среди регионов России по природно-ресурсному экономическому потенциалу (Рейтинг 2010—2011).
- ^ Новости, Р. И. А. Рейтинг российских регионов по доходам населения (выр.) (20230619T0002).
- ^ Якутии, Минэкономики Минэкономики Якутии: Уровень бедности в республике снизился до 15,6% (выр.).
- ^ Статья 46 Конституции (Основного Закона) Республики Саха (Якутия).
Каçăсем
тӳрлетЯкути Викиампарта? |
- Виртуальный тур по Якутии.
- Официальный сервер органов государственной власти Республики Саха (Якутия).
- Официальный сайт Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия).
- Якутское-Саха Информационное Агентство (ЯСИА).
- Якутия. Географическое описание Восточной Сибири
- М. Тырылгин. Великий исторический вклад народа саха в укрепление могущества Российского государства.
Шаблон:Якути Шаблон:Якутин историйĕ
Шаблон:Инçет Тухăçри администрациллĕ-территориллĕ йĕркеленӳсем