Якутсем
Якутсем (хăйсене саха тата, нумайлă хисепре, сахалар теççĕ), — тĕрĕк чĕлхеллĕ халăх. Якут чĕлхипе калаçаççĕ. Саха Республикинчи титуллă, тĕпри тата чи йышлă халăх[5].
Карелсем | |
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ | |
---|---|
Пурӗ: 480 000 çын (2010).
| |
Чĕлхе | саха, вырăс |
Тĕн | айыы[4], православи, шаманизм, танкăр тĕнĕ |
Кĕрет | тĕрĕк халăхĕсем |
Хутăш çемьере çуралнă çынна сахаляр теççĕ.
Этимологи
тӳрлет"Якут" сăмаха чăваш чĕлхине вырăс чĕлхинчен кĕртнĕ. Историксем тĕпчев ĕçĕсемпе килĕшӳллĕн, якут тени, вырăссем Çĕпĕре пусмăрланă тапхăрта, XVII-мĕш ĕмĕрте, пĕрремĕш эвенк çул кăтартса пыракан сăмахĕнчен пулса кайнă имĕш. Эвенксен чĕлхипе, кӳршĕ халăха "ёкё" тенĕ пулат. Вырăссем вара, хăйсем манерлĕ, якут теме пуçланă пулат.
Халах кун-çулĕ
тӳрлетĂсчахсем (ытларахăш пайĕ) якутсем XII ĕмĕрте Байкал кӳлли тăрăхĕнчен Лена, Алдан, тата Вилюй юханшывсен тăрăхне куçнă тесе шутлаççĕ. Ку тăрăхра вĕсенчен палеоази халахĕсем пурăннă. Якутсем килсен лешсен вара урăх çĕрсем çине куçма тивнĕ. Якутсем выльăх-чĕрлĕх ерчетнĕ, суту-илӳпе пурăннă. Çавăн пекех вĕсем хăйсен тĕнне тата çарне аталантарнă.
Халăх йышĕ
тӳрлет2002 çулхи перепись тăрăх Раççейре 450 пин якут пулнă. Вĕсем ытларах енĕпе Якутинче пурăннă. Унсăр пуçсăр якутсем çавăн пекех Иркутск, Магадан облаçĕсенче, Хабаровскпа Красноярск Енĕсенче, Таймырта тата Эвенк автономи округĕнче пурăннă. Якутинче якутсем пĕтĕм халах йышĕнче 45% йышăнаççĕ.
Вырнаçу
тӳрлетÇĕршыв / Регион | Перепись 1897 года[6] | Перепись 1926 года[7] | Перепись 1939 года[8] | Перепись 1959 года[9] | Перепись 1970 года[10] | Перепись 1979 года[11] | Перепись 1989 года[12] | Перепись 2002 года[13] | Перепись 2010 года[14] |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Раççей империйĕ / ССРП / Раççей Федерацийĕ | 227 384 | 240 709 | 242 080 | 236 655 | 296 244 | 328 018 | 381 922 | 443 852 | 478 085 |
Якут облаçĕ / ЯАССР / Саха Республики | 221 467 | 235 926 | 233 273 | 226 053 | 285 749 | 313 917 | 365 236 | 432 290 | 466 427 |
Иркутск кĕпĕрни / Çĕпĕр Ен / Иркутск облаçĕ | 2734 | 3385 | 1398 | 1366 | 1751 | 1788 | 2020 | 992 | 858 |
Енисей кĕпĕрни / Çĕпĕр Ен / Красноярск Ен | 2181 | 4820 | 4343 | 1248 | 1387 | 1778 | 1368 | 1468 | |
Томск кĕпĕрни / Çĕпĕр Ен / Çĕнĕ Çĕпĕр облаçĕ | - | 21 | 386 | 602 | 798 | 473 | 629 | ||
Тинĕсçум облаçĕ / Инçĕт-Тухăç Ен / Тинĕсçум Ен | 517 | 32 | 22 | 112 | 117 | 506 | 475 | 703 | 766 |
Тинĕсçум облаçĕ / Инçĕт-Тухăç Ен / Хабаровск крайĕ | 1224 | 1569 | 944 | 1152 | 1662 | 1578 | 1454 | 1417 | |
Тинĕсçум облаçĕ / Инçĕт-Тухăç Ен / Магадан облаçĕ | 734 | 791 | 1019 | 892 | 754 | 469 | 407 | ||
Амур облаçĕ | 356 | 398 | 302 | 245 | 288 | 699 | 788 | 314 | 449 |
Мускав | - | 72 | 164 | 496 | 480 | 771 | 1448 | 1508 | |
Ленинград / Санкт-Петербург | - | 17 | 70 | 214 | 787 | 862 | 847 | 701 | |
Украина ССР | - | 14 | 77 | 251 | 349 | 479 | 688 | - | - |
Казах АССР / Казах ССР | - | 4 | 64 | 87 | 174 | 438 | 314 | - | - |
Узбек ССР | - | 3 | 24 | 74 | 173 | 119 | 183 | - | - |
Белорус ССР | - | 1 | 9 | 33 | 43 | 81 | 139 | - | - |
Кăркăс АССР / Кăркăс ССР | - | - | 4 | 11 | 58 | 82 | 80 | - | - |
Асăрхавсем
тӳрлет- ^ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
- ^ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 тата 17 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года.
- ^ https://www.pmlp.gov.lv/lv/media/9756/download
- ^ Религия Аар Айыы официально признана после 316 лет запрета. çăлкуçран архивланă 3 Авӑн уйӑхӗн 2014.
- ^ Этнократия или защита своих прав? Якуты признали себя коренным народом
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
- ^ Приложение Демоскопа Weekly. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
Каçăсем
тӳрлет- Интернет-портал о культуре Якутии «Олонхо»2018 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.
- Статьи по этнографии Якутии на сайте «Якутия: история, культура, этнография»
- Старинные обычаи и обряды якутов2020 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Происхождение якутов: анализ гаплотипов Y-хромосомы , В. Н. Харьков, В. А. Степанов и др.2016 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 30-мӗшӗнче архивланӑ.
Литература
тӳрлет- Линденау Я. И. Описание народов Сибири (первая половина XVIII века). Историко-этнографические материалы о народах Сибири и Северо-Востока. — Магадан: Магаданское кн. изд-во, 1983. — 176 с.: ил. — Серия «Дальневосточная историческая библиотека».
- Личков Л. С., Якуты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
- Якуты // Сибирь. Атлас Азиатской России. — Шаблон:Указание места в библиоссылке: Топ-книга, Феория., 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
- Якуты // Народы России. Атлас культур и религий. — Шаблон:Указание места в библиоссылке: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
- Этноатлас Красноярского края. Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей 2014 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ.
- Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 504
- Серошевский В. Л. - Якуты: опыт этнографического исследования
- Лукина А. Г. - Традиционная танцевальная культура якутов