Тĕрĕксем

(Тĕрĕк халăхĕсем ҫинчен куҫарнӑ)

Тĕрĕксем (тăван ячĕ: 𐱅𐰇𐰼𐰰; шато: 突厥, Tūjuе; çаплах тĕрĕк халăхĕсем, тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхсен ушкăнĕсем) — тĕрĕк челхисемпе пуплекен тата тĕрĕк кăкĕнчен пулса тухнă халăхсен этнос-чĕлхе пĕрлĕхлĕхĕ[10][11]

Тĕрĕксем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурӗ: 160 млн яхăн çын[8] е 170 млн ытларах [9]
Турци Турци — 55 млн[1]
Иран Иран — 11—15 млн․ пуçласа 23—30 млн çити (хак.) (Иранри азербайджансем)[2]
Ӳспекстан Ӳспекстан — 34 млн
Казахстан Казахстан — 15 млн[3]
Раççей Федерацийĕ Раççей Федерацийĕ — 11 млн[4][5]
КХР КХР — 11 млн
Азербайджан Азербайджан — 10 млн[6]

Кăркăсстан Кăркăсстан — 6 млн
Туркмени Туркмени — 5 млн
Германи Германи — 3 млн

Кавказ (Азербайджансăр) — 2 млн
Европа пĕрлешĕвĕ Европа пĕрлешĕвĕ — 2 млн (Германипе Францисĕр)
Ирак Ирак — 600 пин[7] 3 млн çити (Туркомансем)
Таджикистан Таджикистан — 1 млн
АПШ АПШ — 1 млн
Грузи Грузи — 284 пин (Карапапахи)
Монголи Монголи — 100 пин
Австрали Австрали — 60 пин
Латин Америки (Бразилипе Аргентинăсăр) — 8 пин
Франци Франци — 600 пин
Аслă Британи Аслă Британи — 50 пин
Украина Украина и Беларуç Беларуç — 350 пин (Крым тутарĕсем)
Молдави Молдави — 147 500 (Гагаузсем)
Канада Канада — 20 пин
Аргентина Аргентина — 1 пин
Япони Япони — 1 пин
Бразили Бразили — 1 пин

Тĕнчери ытти регионĕсем — 1,4 млн
Чĕлхе тĕрĕк чĕлхисем
Тĕн ытларах ислам; çаплах православи, буддизм, танкăр тĕнĕ, шаманизм, иудаизм тата ур.
Кĕрет  алтай çемьи
Тăван халăхсем чĕлхипе (гипотетика енчен — алтай чĕлхе çемьи) — монгол тата тунгус-маньчжур халăхĕсем

Хальхи тĕрĕксен ытларахăшĕ — мăсăльмансем, çаплах православи христианĕсем (гагаузсен, чăвашсен ытларахăшĕ, тутарсен тата якутсен пайĕ), иудейсем (крымчаксем тата караимсем), буддистсем (тувинсем, сарă уйгурсем, тарбагатай кăркăсĕсем тата саларсен пайĕ), бурханистсем (алтайсем), танкăрсем тата шамансем (хакассем, шорсем, телеутсем, якутсем тата долгансем).

Пĕрлехи хыпарсем

тӳрлет
 

Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Алтай, Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче Вăтам Азире тĕрĕксем çумне индоевропейсем хутшăннă[12][13]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.

Кун-çулĕ

тӳрлет

Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕ

тӳрлет

Авалхи тĕрĕк халăхĕсем

тӳрлет
 
Тĕрĕк тĕнчи, Махмуд Кашгари (XI ĕмĕр) шучĕпе

Хальхи тĕрĕк халăхĕсем

тӳрлет

Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне. Ӳкерчĕк:Тюрки.png

  • Хăй тĕрĕк халăхĕсем

Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсем

тӳрлет

Хальхи тĕрĕк наци автономисем

тӳрлет
КХР
Раççей
Молдави
Узбекистан

Галерейă

тӳрлет

Вуламалли

тӳрлет
  • Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв.. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0

Каçăсем

тӳрлет

Асăрхавсем

тӳрлет
  1. ^ Milliyet. 55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk. Тĕрĕсленĕ 18 Кӑрлач уйӑхӗн 2012.
  2. ^ Иранри азербайджансем, тĕрлĕ çăлкуçсенче, 25 — 35 млн. Сăмахран: [1], [Timothy L. Gall, Editor in Chief. Azerbaijan. In: Worldmark Encyclopedia of the Nations / Mary Rose Bonk. — Eleventh Edition. — Farmington Hills, MI, USA: The Gale Group, Inc., 2004. — С. 34-35. — 802 с. — ISBN ISBN 0-7876-7330-7. — ISBN ISBN 0-7876-7331-5.], Looklex Encyclopaedia, Iranian.com, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language, UNPO information on Southern Azerbaijan, Jamestown Foundation, The World Factbook: Ethnic groups by country (CIA)
  3. ^ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Тĕрĕсленĕ 14 Авӑн уйӑхӗн 2016.
  4. ^ ВПН-2010
  5. ^ Гумилёв Л. Н. Авалхи тĕрĕксем
  6. ^ The World Factbook: Azerbaijan (People-and-Society) (CIA)
  7. ^ David L. Phillips. Chapter 11. A War Within a War, page 112. // Losing Iraq: Inside the Postwar Reconstruction Fiasco Reprinted edition. Hardcover first published in 2005 by Westview Press. New York: Basic Books, 2014, 304 pages. ISBN 9780786736201
  8. ^ Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. 2008. Vol. 1. p. 826.
  9. ^ Yunusbayev et al., 2015
  10. ^ Тавадов Г. Т. Этнология. Учебник для вузов. — М.: Проект, 2002. — 352 с. — С. 106.
  11. ^ Этнопсихологический словарь. / Под ред. В. Г. Крысько, Д. И. Фельдштейна. — М.: МПСИ, 1999. — ISBN 5-89502-058-5
  12. ^ Средняя Азия
  13. ^ Возникновение тюрков 2010 ҫулхи Ака уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
  14. ^ Говорят на особом чăваш чĕлхин кĕçĕн карачин калаçăвĕ.
  15. ^ Тапаларсем, кăнтăр алтайсем, кăркăссе тата кăпчаксем Фергансем, кăпчаксемпе çывăх, пулас
  16. ^ чулăм чĕлхин анат чулăм калаçăвĕпе усă кураççĕ (усă курнă).
  17. ^ Говорят на Шор чĕлхин кондом шор калаçăвĕпе пуплеççĕ.
  18. ^ карлу тата кăркăс чĕлхисем евĕр лобнор чĕлхипе калаçаççĕ.
  19. ^ Хотон чĕлхи, пур пулсан, ытларах карлук тата кăркăс уйрăмлăхĕсемлĕ.
  20. ^ Халаджăсем огуз ушкăнне кĕмеççĕ, вĕсем огузсемпе (сельджуксемпе) пĕрле Казахстанăн тата юнашар Иранпа Афганистан çĕрĕсенчен куçса тухнă аргу йăхĕсен нĕселĕсем пулаççĕ. Гипотезăпа килĕшӳллĕ, халадж тата ытти карлук-уйгур чĕлхисем тата карлук-хорезм чĕлхисем пĕрлĕ пулмаççĕ.
  21. ^ А.В. Дыбо гипотезипе, вар-хĕвелтухăç тĕрĕкĕсем, карлуксем (халаджисемпе авалхи карлуксемсĕр пуçсăр) тата кăпчаксем пĕрлĕ карлук-кăпчак ушкăнне кĕреççĕ.
  22. ^ Крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕпе калаçаççĕ.
  23. ^ Караимсем — тĕрĕк чĕлхиллĕ этнос, караизм тĕнне (хăш чух ăна иуда тĕнĕн уйрăм ĕлки теççĕ) тытаççĕ. Пĕр версипе, хасарсен нĕселĕсем пулаççĕ. Крым тутар чĕлхин караим чĕлхипе калаçаççĕ.
  24. ^ Крымчаксем — тĕрĕкленнĕ крым еврейĕсем. Крым тутарĕсен чĕлхине çывăх крымчак чĕлхипе калаçаççĕ. Караимсемпе танлаштарсан, вĕсем раббанитсем пулаççĕ — ортодокс иуда тĕнĕпе пурăнаççĕ, çаплах караимсем пекех, иуда тĕнне йышăннă Хасар патшалăхĕнчи тĕрĕк халăхĕнчен пулса кайнă теççĕ.
  25. ^ Урумсем — вăтам диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçакан тĕрĕкленнĕ хуратинĕс грекĕсем.
  26. ^ Узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
  27. ^ крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕпе калаçаççĕ.
  28. ^ Кăнтăр çыранĕнчи диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçаççĕ.
  29. ^ Крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕнчи диалекчĕпе калаçаççĕ.
  30. ^ хорезмла тата узбек чĕлхин икан-карабулак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
  31. ^ чулăм чĕлхин вăтам чулăм калаçăвĕпе пуплеççĕ.
  32. ^ Мрас шор калаçăвĕпе усă кураççĕ.
  33. ^ 1, 2 тата 3 2002 çулхи халăх çыравĕ 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.

Çавăн пекех пăхăр

тӳрлет

Çăлкуçсем

тӳрлет