Тĕрĕксем
(Тĕрĕк халăхĕсем çинчен куçарнă)
Тĕрĕксем — Алтай çĕрĕпе Çурçĕр Китай çеçенхирĕсенче I пин çуллăхра чĕлхе пĕрлӳлĕхĕпе йĕркеленнĕ этнос.
Пĕтĕмĕшле хыпарсемТӳрлет
Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Алтай, Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче Вăтам Азире тĕрĕксем çумне индоевропейсем хутшăннă[1][2]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.
Кун-çулĕТӳрлет
Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕТӳрлет
Авалхи тĕрĕк халăхĕсемТӳрлет
- Тӳркютсем
- Печенегсем
- Половсем (Кăпчаксем)
- Гуннсем
- Енисей кăркăсĕсем
- Пăлхарсем
- Хасарсем
- Огузсем
- Уйгурсем
Тĕрĕк тĕнчи, Махмуд Кашгари (XI ĕмĕр) шучĕпе
Хальхи тĕрĕк халăхĕсемТӳрлет
Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне. 750px
- Пăлхар ушкăнĕ
- Хăй тĕрĕк халăхĕсем
- Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ[4]
- Чулăмсем (кăштах)[5]
- Шорсем (кăштах)[6]
- Алтайсем
- Çурçĕр енчисем: кумандинсем, челкансем
- Тапаларсем (çурçĕр енчисем шутне кĕреççĕ пулин те, тапалар идиомĕ кăнтăр алтай чĕлхи пекерех)
- Кăнтăр енчисем: алтай-кижи, теленгитсем, телеутсем
- Кăркăссем
- Фергана кăпчакĕсем
- Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ[4]
- Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
- Узбексем
- Уйгурсем
- Или уйгурĕсем
- Эйну (узбексем?)
- Лобнорсем[7]
- Хотонсем (?)[8]
- Халаджăсем[9]
- Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ[10]
- Кăпчак-пăлхар (атăлçи кăпчак) халăхĕсем
- Кăпчак-половец (половец) халахĕсем
- Крым тутарĕсем (крымсем) вăтаммисем[11]
- Кумăксем
- Палкарсем
- Карачайсем
- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ[10]
- Кăпчак-ногай (ногай) халăхĕсем
- Ногайсем
- Казахсем
- Каракалпаксем
- Узбексем (кăштах)[15]
- Аçтăрхан тутарĕсем
- Карагашсем
- Юрта татарĕсем
- Крым тутарĕсем (крымсем) çурçĕр енчисем[16]
- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
- Гагаузсем
- Балкан тĕрĕкĕсем
- Азербайджансем
- Турккăсем
- Турккă-киприотсем
- Турккă-месхетинсем
- Урумсем (кăштах)[17]
- Крым тутарĕсем (крымсем) кăнтăр енчисем [18]
- Ирак тĕрĕкĕсем (туркомансем)
- Сири турккисем
- Туркменсем
- Трухменсем
- Хорасан тĕрĕкĕсем (каджарсем, теймурташсем, гударсем тата ур.)
- Хамзе (?)
- Саларсем
- Юрюки
- Караманлăсем
- Узбексем (кăштах) [19]
- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
- Саян (тобас) ушкăнĕ
- Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
- Тайга кĕçĕн ушкăнĕ
- Тофаларсем
- Дува (тоджинсем)
- Сойотсем
- Урянхайсем
- Цатансем (цаатансем)
- Саян (тобас) ушкăнĕ
- Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
- Сарă уйгурсем (сарыг-уйгурсем, хара-йогурсем)
- Фуюй кăркăсĕсем
- Хакассем
- Чулăмсем (кăштах)[20]
- Шорсем (кăштах)[21]
- Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсемТӳрлет
Азербайджан — 90 % ытла
Казахстан — 75 % ытла (40 % - 1989)- Шаблон:Киргизи ялавĕ Киргизи — 80 % ытла
- Шаблон:Туркмени ялаве Туркмени — 90 % ытла
Турци — 90 % яхăн
Узбекистан — 90 % ытла
Хальхи тĕрĕк наци автономисемТӳрлет
Синьцзян-Уйгур автономи районĕ — 64 % яхăн
Пушкăртстан — 57 % [22] населения в 2002 году.
Кабарда-Балкари Республики — 29 % яхăн
Карачай-Черкеси Республики — 41 % яхăн- Шаблон:Дагестан ялавĕ Дагестан Республики — 20,50 % (кумăк тата ногай 2002 çулта[22]
Алтай Республики — 45 % яхăн
Саха (Якути) Республики — 50 % яхăн
Тутарстан — 55 % 2002 çулта[22]
Тăва Республики — 80 % яхăн
Хакаси Республики — 18 % яхăн
Чăваш Ен — 70 % яхăн
Гагаузи — 82 % яхăн
Каракалпакстан — 90 % ытла
ГалерейăТӳрлет
aзербайджан тата турккă-осман сăвăçи Физули
- The shepherds Kirghiz.jpg
Ватă кăркăс
Узбек хĕрĕ
- HOJINIYAZ HAJI.jpg
Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
Гагаузсем
Саларсем
Тăва шаманĕ
Узбек студенчĕсем
Азербайджан шахматисчĕ Теймур Раджабов
Казах гимнасчĕ Алия Юсупова
Раççей теннисисчĕ Марат Сафин
Турккă кинорежиссёрĕ Нури Бильге Джейлан
ВуламаллиТӳрлет
- Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв.. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0
КаçăсемТӳрлет
АсăрхавсемТӳрлет
- ^ Средняя Азия
- ^ Возникновение тюрков
- ^ Говорят на особом чăваш чĕлхин кĕçĕн карачин калаçăвĕ.
- ^ Тапаларсем, кăнтăр алтайсем, кăркăссе тата кăпчаксем Фергансем, кăпчаксемпе çывăх, пулас
- ^ чулăм чĕлхин анат чулăм калаçăвĕпе усă кураççĕ (усă курнă).
- ^ Говорят на Шор чĕлхин кондом шор калаçăвĕпе пуплеççĕ.
- ^ карлу тата кăркăс чĕлхисем евĕр лобнор чĕлхипе калаçаççĕ.
- ^ Хотон чĕлхи, пур пулсан, ытларах карлук тата кăркăс уйрăмлăхĕсемлĕ.
- ^ Халаджăсем огуз ушкăнне кĕмеççĕ, вĕсем огузсемпе (сельджуксемпе) пĕрле Казахстанăн тата юнашар Иранпа Афганистан çĕрĕсенчен куçса тухнă аргу йăхĕсен нĕселĕсем пулаççĕ. Гипотезăпа килĕшӳллĕ, халадж тата ытти карлук-уйгур чĕлхисем тата карлук-хорезм чĕлхисем пĕрлĕ пулмаççĕ.
- ^ А.В. Дыбо гипотезипе, вар-хĕвелтухăç тĕрĕкĕсем, карлуксем (халаджисемпе авалхи карлуксемсĕр пуçсăр) тата кăпчаксем пĕрлĕ карлук-кăпчак ушкăнне кĕреççĕ.
- ^ Крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Караимсем — тĕрĕк чĕлхиллĕ этнос, караизм тĕнне (хăш чух ăна иуда тĕнĕн уйрăм ĕлки теççĕ) тытаççĕ. Пĕр версипе, хасарсен нĕселĕсем пулаççĕ. Крым тутар чĕлхин караим чĕлхипе калаçаççĕ.
- ^ Крымчаксем — тĕрĕкленнĕ крым еврейĕсем. Крым тутарĕсен чĕлхине çывăх крымчак чĕлхипе калаçаççĕ. Караимсемпе танлаштарсан, вĕсем раббанитсем пулаççĕ — ортодокс иуда тĕнĕпе пурăнаççĕ, çаплах караимсем пекех, иуда тĕнне йышăннă Хасар патшалăхĕнчи тĕрĕк халăхĕнчен пулса кайнă теççĕ.
- ^ Урумсем — вăтам диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçакан тĕрĕкленнĕ хуратинĕс грекĕсем.
- ^ Узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
- ^ крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Кăнтăр çыранĕнчи диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕнчи диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ хорезмла тата узбек чĕлхин икан-карабулак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
- ^ чулăм чĕлхин вăтам чулăм калаçăвĕпе пуплеççĕ.
- ^ Мрас шор калаçăвĕпе усă кураççĕ.
- ^ 1, 2 тата 3 2002 çулхи халăх çыравĕ