Тĕрĕксем
(Тĕрĕк халăхĕсем çинчен куçарнă)
Тĕрĕксем — Алтай çĕрĕпе Çурçĕр Китай çеçенхирĕсенче I пин çуллăхра чĕлхе пĕрлӳлĕхĕпе йĕркеленнĕ этнос.
Пĕтĕмĕшле хыпарсемТӳрлет
Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Алтай, Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче Вăтам Азире тĕрĕксем çумне индоевропейсем хутшăннă[1][2]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.
Кун-çулĕТӳрлет
Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕТӳрлет
Авалхи тĕрĕк халăхĕсемТӳрлет
- Тӳркютсем
- Печенегсем
- Половсем (Кăпчаксем)
- Гуннсем
- Енисей кăркăсĕсем
- Пăлхарсем
- Хасарсем
- Огузсем
- Уйгурсем
Тĕрĕк тĕнчи, Махмуд Кашгари (XI ĕмĕр) шучĕпе
Хальхи тĕрĕк халăхĕсемТӳрлет
Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне. 750px
- Пăлхар ушкăнĕ
- Хăй тĕрĕк халăхĕсем
- Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ[4]
- Чулăмсем (кăштах)[5]
- Шорсем (кăштах)[6]
- Алтайсем
- Çурçĕр енчисем: кумандинсем, челкансем
- Тапаларсем (çурçĕр енчисем шутне кĕреççĕ пулин те, тапалар идиомĕ кăнтăр алтай чĕлхи пекерех)
- Кăнтăр енчисем: алтай-кижи, теленгитсем, телеутсем
- Кăркăссем
- Фергана кăпчакĕсем
- Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ[4]
- Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
- Узбексем
- Уйгурсем
- Или уйгурĕсем
- Эйну (узбексем?)
- Лобнорсем[7]
- Хотонсем (?)[8]
- Халаджăсем[9]
- Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ[10]
- Кăпчак-пăлхар (атăлçи кăпчак) халăхĕсем
- Кăпчак-половец (половец) халахĕсем
- Крым тутарĕсем (крымсем) вăтаммисем[11]
- Кумăксем
- Палкарсем
- Карачайсем
- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ[10]
- Кăпчак-ногай (ногай) халăхĕсем
- Ногайсем
- Казахсем
- Каракалпаксем
- Узбексем (кăштах)[15]
- Аçтăрхан тутарĕсем
- Карагашсем
- Юрта татарĕсем
- Крым тутарĕсем (крымсем) çурçĕр енчисем[16]
- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
- Гагаузсем
- Балкан тĕрĕкĕсем
- Азербайджансем
- Турккăсем
- Турккă-киприотсем
- Турккă-месхетинсем
- Урумсем (кăштах)[17]
- Крым тутарĕсем (крымсем) кăнтăр енчисем [18]
- Ирак тĕрĕкĕсем (туркомансем)
- Сири турккисем
- Туркменсем
- Трухменсем
- Хорасан тĕрĕкĕсем (каджарсем, теймурташсем, гударсем тата ур.)
- Хамзе (?)
- Саларсем
- Юрюки
- Караманлăсем
- Узбексем (кăштах) [19]
- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
- Саян (тобас) ушкăнĕ
- Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
- Тайга кĕçĕн ушкăнĕ
- Тофаларсем
- Дува (тоджинсем)
- Сойотсем
- Урянхайсем
- Цатансем (цаатансем)
- Саян (тобас) ушкăнĕ
- Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
- Сарă уйгурсем (сарыг-уйгурсем, хара-йогурсем)
- Фуюй кăркăсĕсем
- Хакассем
- Чулăмсем (кăштах)[20]
- Шорсем (кăштах)[21]
- Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсемТӳрлет
- Азербайджан — 90 % ытла
- Казахстан — 75 % ытла (40 % - 1989)
- Шаблон:Киргизи ялавĕ Киргизи — 80 % ытла
- Шаблон:Туркмени ялаве Туркмени — 90 % ытла
- Турци — 90 % яхăн
- Узбекистан — 90 % ытла
Хальхи тĕрĕк наци автономисемТӳрлет
- Синьцзян-Уйгур автономи районĕ — 64 % яхăн
- Пушкăртстан — 57 % [22] населения в 2002 году.
- Кабарда-Балкари Республики — 29 % яхăн
- Карачай-Черкеси Республики — 41 % яхăн
- Шаблон:Дагестан ялавĕ Дагестан Республики — 20,50 % (кумăк тата ногай 2002 çулта[22]
- Алтай Республики — 45 % яхăн
- Саха (Якути) Республики — 50 % яхăн
- Тутарстан — 55 % 2002 çулта[22]
- Тăва Республики — 80 % яхăн
- Хакаси Республики — 18 % яхăн
- Чăваш Ен — 70 % яхăн
- Гагаузи — 82 % яхăн
- Каракалпакстан — 90 % ытла
ГалерейăТӳрлет
aзербайджан тата турккă-осман сăвăçи Физули
- The shepherds Kirghiz.jpg
Ватă кăркăс
- HOJINIYAZ HAJI.jpg
Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
Азербайджан шахматисчĕ Теймур Раджабов
Казах гимнасчĕ Алия Юсупова
Раççей теннисисчĕ Марат Сафин
Турккă кинорежиссёрĕ Нури Бильге Джейлан
ВуламаллиТӳрлет
- Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв.. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0
КаçăсемТӳрлет
АсăрхавсемТӳрлет
- ^ Средняя Азия
- ^ Возникновение тюрков
- ^ Говорят на особом чăваш чĕлхин кĕçĕн карачин калаçăвĕ.
- ^ Тапаларсем, кăнтăр алтайсем, кăркăссе тата кăпчаксем Фергансем, кăпчаксемпе çывăх, пулас
- ^ чулăм чĕлхин анат чулăм калаçăвĕпе усă кураççĕ (усă курнă).
- ^ Говорят на Шор чĕлхин кондом шор калаçăвĕпе пуплеççĕ.
- ^ карлу тата кăркăс чĕлхисем евĕр лобнор чĕлхипе калаçаççĕ.
- ^ Хотон чĕлхи, пур пулсан, ытларах карлук тата кăркăс уйрăмлăхĕсемлĕ.
- ^ Халаджăсем огуз ушкăнне кĕмеççĕ, вĕсем огузсемпе (сельджуксемпе) пĕрле Казахстанăн тата юнашар Иранпа Афганистан çĕрĕсенчен куçса тухнă аргу йăхĕсен нĕселĕсем пулаççĕ. Гипотезăпа килĕшӳллĕ, халадж тата ытти карлук-уйгур чĕлхисем тата карлук-хорезм чĕлхисем пĕрлĕ пулмаççĕ.
- ^ А.В. Дыбо гипотезипе, вар-хĕвелтухăç тĕрĕкĕсем, карлуксем (халаджисемпе авалхи карлуксемсĕр пуçсăр) тата кăпчаксем пĕрлĕ карлук-кăпчак ушкăнне кĕреççĕ.
- ^ Крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Караимсем — тĕрĕк чĕлхиллĕ этнос, караизм тĕнне (хăш чух ăна иуда тĕнĕн уйрăм ĕлки теççĕ) тытаççĕ. Пĕр версипе, хасарсен нĕселĕсем пулаççĕ. Крым тутар чĕлхин караим чĕлхипе калаçаççĕ.
- ^ Крымчаксем — тĕрĕкленнĕ крым еврейĕсем. Крым тутарĕсен чĕлхине çывăх крымчак чĕлхипе калаçаççĕ. Караимсемпе танлаштарсан, вĕсем раббанитсем пулаççĕ — ортодокс иуда тĕнĕпе пурăнаççĕ, çаплах караимсем пекех, иуда тĕнне йышăннă Хасар патшалăхĕнчи тĕрĕк халăхĕнчен пулса кайнă теççĕ.
- ^ Урумсем — вăтам диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçакан тĕрĕкленнĕ хуратинĕс грекĕсем.
- ^ Узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
- ^ крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Кăнтăр çыранĕнчи диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕнчи диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ хорезмла тата узбек чĕлхин икан-карабулак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
- ^ чулăм чĕлхин вăтам чулăм калаçăвĕпе пуплеççĕ.
- ^ Мрас шор калаçăвĕпе усă кураççĕ.
- ^ 1, 2 тата 3 2002 çулхи халăх çыравĕ