Австрали

Австрали Пĕрлешĕвĕ (акăл. Commonwealth of Australia), Австрали (акăл. Australia), — лаптăк енĕпе тĕнчере улттăмĕш вырăнта тăракан патшалăх. Унăн шутне Австрали материкĕ тата çывăхри утравсем (вĕсенчен чи пысăкки — Тасмани) кĕреççĕ.

Commonwealth of Australia Австрали пĕрлешĕвĕ
Австрали ялавĕ Австрали гербĕ
Патшалăх чĕлхисем	патшалăх чĕлхи çук, анчах на de-facto вăл вырăнта акăлчан чĕлхи шутланать
Тĕп хула	Канберра
Чи пысăк хула	Сидней
Патша майри	II-мĕш Елизавета
Премьер-министр	Джон Говард
Лаптăкĕ  - Пĕтĕмпе	6 вырăнта 7 686 850 км2
Халăх йышĕ  - Пĕтĕмпе(2001)  - Йышлăхĕ	52 вырăнта 18 972 350 2/км²
Валюта ячĕ	Австрали долларĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +8 пуçласа +10 таран
Патшалăх гимнĕ	«Илемлĕ Австрали, мала ут»
Тетел доменĕ	.au
Тел. префиксĕ	1

Тухăç Австралине 1770 çулта Аслă Британи шутне кĕртнĕ, 1788 çулхи кăрлачăн 26-мĕшĕнче кунта пĕрремĕш колони никĕсленĕ. Халăх йышĕ ӳснĕ май Австралире ултă хăйсене çеç пăхăнакан колонисем йĕркеленнĕ.

1901 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕнче çак ултă çĕр федерацине пĕрлешнĕ. Ку самантран пуçласа Австрали демократиллĕ тытăмпа пурăнать.

Географи

Австрали кӳршисем: çурçĕр енче — Индонези, Тухăç Тимор тата Папуа—Çĕнĕ Гвиней; çурçĕр-тухăçра — Соломон утравĕсемпе Вануату; кăнтăр-тухăçра — Çĕнĕ Зеланди. Папуа — Çĕнĕ Гвинейпе материклĕ Австрали хушши 150 çухрăм.

Истори

Пĕрремĕш çынсем Австралине 42−48 пин çул каялла çитнĕ. Вĕсем паянкунхи Австралин вырăнти халăхсен ватă аслашшĕсем пулаççĕ. Кунта вĕсем Кăнтăр-Тухăç Азинчен куçса килнĕ. Вырăнти халăхсем сунар ĕçĕпе пурăннă, çырла тата ытти çимĕçсене пуçтарса çинĕ, хăйсен авалхи йăлисене тытса тăнă, çĕре пуççапнă, «тĕлĕксен сĕмĕпе» пурăннă. Торрес пырĕн утравĕсенче пурăнакансем — меланезисем — çĕр çинче ĕçлесе пурăннă.

1606 çулта Вилль Янц (нидерл. Willem Jansz), Duyfken ятлă голланд карапĕн капитанĕ, Австралине уçнă. XVII ĕмĕрте голландсем хут çине анăç тата çурçĕр çыранĕсене Çĕнĕ Голланди ятпа карттăсем çине ӳкерсе илнĕ, анчах та кунти çĕрсем çине куçма шутламан.

1770 çулта Джеймс Кук (акăлч. James Cook) материкăн тухăç çыранне уçнă, ăна вăл вара Çĕнĕ Кăнтăр Уэльс (акăлч. New South Wales) ят хунă та Британи çĕрĕсем çумне хушнă.

Америкăри колонисене çухатнă хыççăн Британи кунта вăрă-хурахсене ссылкăна яма пуçлать.

Британи колонийĕ Çĕнĕ Кăнтăр Уэльс Сидней пурăну вырăнĕнчен пуçланса кайнă, ăна Артур Филип капитанĕ 1778 çулхи кăрлач, 26 кунĕнче никĕсленĕ. Ван Димен (паянкунхи Тасмани) çĕрне 1803 çулта пуçласа янă, 1825 çулта çак çĕр уйрăм колони шутне кĕнĕ. Аслăбритани континентăн ытти çĕрĕсене (паянкунхи Анăç Австралине) 1829 çулта хăй çумне çыпăçтарнă. Çĕнĕ Кăнтăр Уэльс çĕрĕсенче Кăнтăр Австрали (1836), Виктори (1851) тата Квинсленд (1859) колонисене йĕркеленĕ. Викторипе Кăнтăр Австрали çĕрĕсене «ирĕклĕ колонисем» тесе туса хунă, унта ирĕксĕр куçарнă çынсем пурăнман. Анăç Австрали те «ирĕклĕ» пулнă, анчах каярахпа ĕçлекенсем çитменнине пула ирĕксĕрлесе янă çынсене те йышăнма тытăннă.

Аборигенсен шучĕ, малтан 350 пин пулнă пулсан, 150 çул хушши питĕ хытă чакнă, çак вăл куçса лекекен чирсенчен те, хӳтĕрлесе урăх çĕре пурăнма куçарнинчен те. 1967 çулхи референдумпа аборигенсем гражданлăх правине çĕнтерсе илнĕ. Австралин Çӳлти сучĕ Mabo v Queensland (No 2) ĕçĕ пирки йышăнăвĕ Австралире колонизаци пуçланнă чухнехи «никамăнмар çĕр таврашĕ» япалана пĕтернĕ, аборигенсен çĕр прависене саккун шутне çырнă. 1855 — 1890 çулсенче ултă британи колонисене хăйнехăйпуласлăха (выр.-самоуправление) панă, вĕсем 1901 çулхи кăрлач, 1 Австрали федерацине доминионсен шучĕпе кĕнĕ.

1931 çулхи Вестминстер статучĕпе, Австралипе Аслă Британие конституци тăрăх британи монархĕ çыхăнтарса тăрать. Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи пуçлансан Австрали хăйĕн çарĕсене Аслăбритание пулăшма ярать. 1940-1941 çулсенче австрали çарĕсем вăтаçĕртинĕс вăрçă театрĕнче çапăçаççĕ. Австрали çĕрне вăрçă австрали крейсерĕ «Сидней» тата нимĕç крейсерĕ «Корморан» пĕр-пĕрне путарнă хыççăн пырса çитет: «Сидней» крейсерăн пĕтĕм экипажĕ (645 çын) пĕтнĕ, «Корморан» экипажĕ карапĕ çинчен анса парăннă. Пёрл-Харбор инкек-синкеклĕ катострофи хыççăн австрали çарĕсем Япуние хирĕç вăрçа тухаççĕ. 1942 çулхи нарăсра Сингапура çухатсан 15 000 австрали салтакĕсем япун тыткăнне лекеççĕ. Тепĕртакран япунсем Дарвин çине бомбăсем пăрахаççĕ. 19 уйăх хушшинче Австралин çурçĕр ен çĕрĕсене 100 хут ытла тăшмансем сывлăшран тапăнаççĕ. 1942 çулхи çу уйăхĕнче япун шывай киммисем Сидней порчĕнче темиçе карапа путараççĕ. Япунсем Австралие вăрçса кĕрсе хупăрласа илме хатĕрленеççĕ.

Администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ

Австралири çĕруправсен картти

Австрали ултă штатран, материк çинчи икĕ территорирен тата урăх пĕчĕкрех территорирен тытăнса тăрать. Штатсем: Виктория (VIC), Анăç Австрали (WA), Квинсленд (QLD), Çĕнĕ Кăнтăр Уэльс (NSW), Тасмани (TAS) тата Кăнтăр Австрали (SA). Материкри икĕ тĕп территорийĕ — Çурçĕр территорийĕ (NT), тата Федерацин тĕп хулин территорийĕ (ACT).

Территорисен статусĕ нумай енĕпе штатсен статусĕ пекех, çавах та федераци парламенчĕ территори парламенчĕ йышăннине улăштарма пултарать, çав вăхăтрах штатсем йышщăннине федераци саккунлăхĕ Конституцин 51-мĕш параграфĕпе çеç пăрахăçлама пултарать. Ытти ыйтусем штат тытса парать, тĕслĕхрен, сывлăха сыхласси, пĕлӳ илни, тивĕç-ирĕқ йĕркелĕшĕ, пĕрлĕх транспорчĕ, çул-йĕрсем, суд тытăмлăхĕ тата вырăнти хăйтытăмлăхĕ.

Австралин администрациллĕ пайланăвĕ

№	Ячĕ	Адм. виç. тĕсĕ	Тĕп хула	Пурăнан халăх, çын (2021)	Лаптăк, км²
1	Австрали тĕп хулин территорийĕ	территори	Канберра	454 499	2358
2	Виктори	штат	Мельбурн	6 503 491	227 444
3	Анăç Австрали	штат	Перт	2 660 026	2 527 013
4	Квинсленд	штат	Брисбен	5 156 138	1 729 742
5	Çĕнĕ Кăнтăр Уэльс	штат	Сидней	8 072 163	801 150
6	Çурçĕр территори	территори	Дарвин	232 605	1 347 791
7	Тасмани	штат	Хобарт	557 571	68 401
8	Кăнтăр Австрали	штат	Аделаида	1 781 516	984 321
Пурĕпе				25 422 788	7 688 220

Пурăнан халăх

Австралири кăк халăхĕ — XIX-XX ĕмĕрсенчи иммигрантсен еткерĕсем, вĕсенчен чылайăшĕ Аслă Британипе Ирландирен куçса килнĕ.

Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи хыççăн халăх йышĕ иммиграцине пула 4 хутчен ӳснĕ.

Официаллă чĕлхе — акăлчан чĕлхи (австрал акăлчан чĕлхи).

Экономика

Брисбен — чи хăвăрт ӳсекен штат тĕп хули. 1998 - 2003 çулсенче Брисбенре пурăнан халăх çулсерен 2 % ӳснĕ.

Промăçлăх

хими, электротехника, металлурги отраçлĕсем, автомобиль тăвасси питĕ лайăх аталаннă.

Австралин ту тăприне тирпелекен промăçлăх

Австрали экомикинче ту тăприне тирпелекен промăçлăх чи кирли шутланать. 2019 çул тĕлнелле Австрали тĕнчере тимĕр рудине тата бокситсене тупассипе пĕрремĕш вырăнта, ылтăн, марганец тата тăхлан тупассипе тĕнчере иккĕмеш вырăнта, цинк, кобальт тата уран тупассипе виççĕмĕш вырăнта. Австрали питĕ хăватлă çĕркăмрăк экспортёрĕ шутланать.

Уявĕсем

• Раштав (уяв) — Раштав, 25
• Мăн Кун
• Патша майрин çуралнă кунĕ — çĕртме уйăхĕн иккĕмĕш тунтикунĕ
• Австрали кунĕ — кăрлач, 26
• Ĕç кунĕ — чӳк уйăхĕн пĕрремĕш тунтикунĕ,
• АНЗАК кунĕ (вăрçă ветеранĕсене асăну кунĕ) — пуш, 25
• Анне кунĕ — çу уйăхĕн иккĕмĕш вырсарнкунĕ,
• Атте кунĕ — авăн уйăхĕн виççĕмĕш вырсарникунĕ.

Çав. пекех

• Австрали хулисем

Литература

• Аничкин О. Н., Куракова Л. И., Фролова Л. Г. . — М.: Мысль, 1983. — (У карты мира). — 100000 экз.
• Водовозов В. В. Австралия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
• Малаховский К. В. История Австралии / Отв. ред.: П. И. Пучков. — 2-е, дополненное. — М.: Наука, 1980.
• Малаховский К. В. История Австралийского Союза. — М.: Наука, 1971.
• Davison Graeme, Hirst John, Макинтайр Стюарт The Oxford Companion to Australian History. Revised Edition. — South Melbourne: Oxford University Press, 2001. — 744 p. — (Oxford Companions). — ISBN 9780195515039

Каçăсем

• www.gov.au — официаллă сайт Австрали
•  Викисклад: Атлас: Австрали 
• Австрали DMOZ-ра