Ылтăн

**Элементсен периодла тытăмĕ**
H																	He
Li	Be											B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg											Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca	Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr	Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	*	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	**	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og

	*	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu
	**	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr

Ылтăн / Aurum (Au)
Атом номерĕ	79
Ансат япалалăхăн курăмĕ	Сарă тĕслĕ çемçĕ туптанакан метал
Атом палăрăмĕсем
Атом масси (моль масси)	196,96654 а. е. м. (г/моль)
Атом радиусĕ	146 пм
Ионизаци энергийĕ (пĕрремĕш электрон)	889,3 (9,22) кДж/моль (эВ)
Электронсен конфигурацийĕ	[Xe] 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6s¹
Химилле палăрăмсем
Ковалентла радиус	134 пм
Ион радиусĕ	(+3e) 85 (+1e) 137 пм
Электронегативлăх (Полинг шучĕпе)	2,54
Электрод потенциалĕ	Au←Au³⁺ 1,50 В Au←Au⁺ 1,70В
Оксидлав капашĕсем	3, 1
Ансат япалалăхăн термодинамикăлла палăрăмĕсем
Тачăлăх	19,3 г/см³
Пайлавла ăшăшăнăçтарăш	25,39^[1] Дж/(K ·моль)
Ăшăяраслăх	318 Вт/(м ·K)
Шăрану температури	1337,58 K
Шăраннин пайлавла ăшши	12,68 кДж/моль
Вĕрев температури	3080 K
Пăспулăмăн ăшăлăхĕ	~340 кДж/моль
Моль калăпăшĕ	10,2 см³/моль
Ансат япалалăхăн кристалл решетки
Решетке тытăмĕ	кубла енĕпе центăрланă
Решетке периочĕ	4,080 Å
c/a танлашăнни	n/a
Дебай температури	170,00 K

Au	79
196,96654
[Xe]4f¹⁴5d¹⁰6s¹
Ылтăн

Ылтăн — Хими элеменчĕсен периодикă таблицин 79-мĕш элеменчĕ, сарă паха металл.

ИсториПравить

Ылтăн — калăпăр, этем паллашнă пĕрремĕш металл.

Раççейре пĕрремĕш ылтăн тупăçлаканĕ Ерофей Марков шутланать, ăна Екатеринбург çумĕнчи Берёзовский хулинче палăк лартнă.

Ылтăна тупăçлани пирки: Çĕпĕрти ылтăн амаклăхĕ, Аляскăри ылтăн амаклăхĕ статьясенче вулăр.

Физика уйрăмлăхĕсемПравить

Тап-таса ылтăн — сарă тĕслĕ туптăнакан çемçе металл.

ИзотопĕсемПравить

Тĕп статья: Ылтăн изотопĕсем

ТупăшланиПравить

Çутçанталăкри ылтăн шăранчăкĕ

Хими пахалăхĕсемПравить

Ылтăн — чи сӳрĕк металл, напряженисен ĕречĕнче урăх пур металсенчен сылтăмарах тăрать, тивĕçлĕ майсенче вăл чылай кислотасемпе хутшăнмасть, çавна пула ылтăна пархатарлă металсем шутне кĕртеççĕ. Каярах патша водки ылтăна аркатма пултарнине тĕпчесе уçнă.

Ылтăн вĕри тачăланă селенлă кислотара çеç ирĕлет:

2Au + 6H₂SeO₄ = Au₂(SeO₄)₃ + 3H₂SeO₃ + 3H₂O

Ылтăн çамăллăн тенĕ пекех йӳçлĕкпе тата ытти йӳçĕлекенсемпе при участии комплексобразователей. Çапла, цианид йӳçлĕклĕ шыв шĕвекĕсенче ылтăн ирĕлсе, цианоаурат тăваççĕ:

4Au + 8CN⁻ + 2H₂O + O₂ → 4[Au(CN)₂]⁻ + 4 OH⁻

Ылтăн çăмăллăн шĕвек бромпа тата унăн шыв шĕвекĕсемпе, органикăллă ирĕлтерекенсемпе хутшăнса, трибромид AuBr₃ пулса тухать.

Фторпа ылтăн 300−400 градусĕсенче хутшăнать Шаблон:Градус Цельсия, сивĕрех чух реакци пулса иртмест, хытă вĕрирех температурăсенче ылтăн фторичĕсем арканаççĕ.

Ылтăн çаплах ртутьре ирĕлет, çăмăл шăрануллă хутăш (амальгама) пулса тухать.

Амальгами меслечĕпеПравить

Циани меслечĕпеПравить

Физиологи ĕçлĕхĕПравить

Ылтăнăн хăшпĕр çыхăнăвĕсем токсикăллă, Пӳресенче, пĕверте, сулара тата гипоталамусра пухăнса юлаççĕ,çак вара дерматит, стоматит, тромбоцитопени чирне кĕртет.

Усă курниПравить

Промăçлăхра усă курниПравить

Ылтăн шăранăвĕсем шăл сиплев ĕçĕнче (стоматологире)Править

Хăйĕн хăватлă тутăхманлăхне тата ĕçре çăмăл пулнине кура, ылтăна тахçанах шăл протезĕсен материалĕ вырăнне усă кураççĕ. Çирĕплĕх пахине çитерме япалана ятарлă шăрантаççĕ.

Ылтăн хакĕПравить

Ылтăнăн тасин виçисемПравить

Британи каратлă йĕркиПравить

Йăла йĕркипе таса ылтăна британи карат виçипе танлаштараççĕ. 1 британи карачĕ шăран лаптакĕн çирĕм тăваттăмĕш пайĕн йывăрăшĕпе тан. 24-каратлă ылтăн (24K) таса шутланать, кирек епле хутăшсăр.

Тĕрлĕ ĕçсем валли ылтăн хаклăхĕн пахисене улăштарас тесен (тĕслĕхрен, хытарас тесе) ăна хутăштарса шăратаççĕ. Сăмахран, 18-каратлă ылтăн (18K) шăранчăкĕнче ылтăнăн 18 пайне 6 хутăш пай рулать.^[2]

Раççейĕн янтă пурлăхĕПравить

Çавăн пекех пăхăр Раççей империн ылтăн янтă пурлăхĕ

Раççейĕн патшалăх резервĕнчи ылтăн янтă пурлăхĕ 2006 ç. пуш уйăхĕнче 386,6 тоннă (swap операцисенчи ылтăна шута илмесĕр) пулнă. Раççейĕн мĕнпур ылтăн-валюта резервĕн калăпăшĕ 2006 ç. пуш уйăхĕнче 3,8 % çитнĕ. Раççей тĕнчере патшалăх резервĕнчи ылтăн калăпăшĕпе 14-мĕш вырăнта.

Раççей пробăсен йĕркиПравить

Раççейре йышăннă йĕрке пĕтем тĕнчеринчен уйрăм тăрать. Раççейре ылтăнăн тасалăхне пробăпа виçеççĕ.

Çавăн пекех пăхăрПравить

Раçсейĕн ылтăн янтиПравить

Тăтăрхаллă пуплерĕшсемПравить

АсăрхавсемПравить

^ Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) . — Советская энциклопедия. — Т. 2. — 100 000 экз.
^ Ылтӑн рынок малашлӑхӗ

КаçăсемПравить

ВуламаллиПравить

Т. Новичкова. Сор и золото в фольклоре // Полярность в культуре (Альманах "Канун". Вып. 2). СПб., 1996, с. 121-156
С. Аверинцев. Золото в системе символов ранневизантийской культуры // Аверинцев С.С. Поэтика ранневизантийской литературы. СПб.: Азбука-классика, 2004, с. 404-425

[ХЭ-1] Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) . — Советская энциклопедия. — Т. 2. — 100 000 экз.

[2] Ылтӑн рынок малашлӑхӗ

[1]

[2]