Апат-çимĕç
Апат-çимĕç (çавăн пекех, апат, çимĕç е çиме) - питĕ кирлĕ япала. Тĕрĕс апата организм лайăх ирĕлтерсе йышăнать. Çавăнпа пĕрлех илемлĕ хатĕрлесе хунă тата тутлă шăршăллă апат çиес кăмăла çĕклет те, çын организмĕнче хырăмлăх сĕткенĕ ытларах тухма пуçлать.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Salad_platter.jpg/250px-Salad_platter.jpg)
Чĕрĕ организмсен апачĕ
тӳрлетЧĕрĕ организмсене апатланăвне кура икĕ ушкăна пайлама пулать: автотрофсем тата гетеротрофсем. Органикăлла мар япаласем - CO2, H2O тата ытти – автотрофлă организмсен (ӳсентăрансен) тĕп апачĕ шутланать. Фотоситез тата химоситез пулăшнипе органикăллă мар япаласене органикăллисене куçараççĕ: белок, çу, углевод. Çак виçĕ органикăллă япала вара гетеротрофлă организмсен ( хăш-пĕр ӳсентăрансен, чĕрчунсен, çынăн) тĕп апачĕ пулса тăраççĕ. Унсăр пуçне чĕрĕ чунсене витаминсем, тĕрлĕ кислотасемпе микроэлементсем кирлĕ.
Чĕрчунсене курăк çиекеннисем (ĕне, качака), ытларах аш-какайпа ӳсекеннисем (кашкăр, тигр) тата икĕ йышши апачĕпе те усă кураканнисем (упа) çине пайлаççĕ. Килти выльăх-чĕрлĕхе тăрантарнă чухне час-часах ятарласа хатĕрленĕ апатсемпе усă кураççĕ: комбикорм, йытă е кушак апачĕ.
Апат хаклӑхӗ
тӳрлетАпат хакӗ-апат-ҫимӗҫ продукчӗн усӑллӑ енӗсене туллин кӑтартса паракан ӑнлану, ҫын апат-ҫимӗҫпе энерги тӗлӗшӗнчен физиологи тӗлӗшӗнчен мӗн кирлине тивӗҫтермелли степеньне кӗртет. Апат-ҫимӗҫ продукчӗн химически составне обществӑлла йышра мӗн кирлине шута илсе йӗркелеҫҫӗ. Апат-ҫимӗҫ продукчӗсен апат хакне чи малтан унӑн компоненчӗсен энергетикӑпа биологи хаклӑхӗпе, ҫавӑн пекех уйрӑм компонентсен пропорцийӗсемпе палӑртаҫҫӗ. Апат-ҫимӗҫ продукцийӗн апат хакӗ, ӑна маркировкӑра кӑтартаканскер, ҫак кӑтартусене кӗртет:
- Энергетикӑлла хаклӑх (калорилӗх).
- Пакшасен, ҫусен, углеводсен шучӗ.
- Витаминсемпе минераллӑ япаласен шучӗ.
- Апат-ҫимӗҫ тӗрлӗ компонентсен хутӑшӗнче, анчах мӗнле те пулин компонент е углевод апат-ҫимӗҫӗн тӗсӗсем тӗл пулаҫҫӗ.
Апат — ҫимӗҫ продукчӗсен энергетикӑлла хакӗ (калорионизм) - ҫисе янӑ продуктсене (калорисенче е джоулясенче виҫекен ӑшӑ энерги шутне (калорире) шута илни, ӑна ҫын е выльӑх-чӗрлӗх организмӗ (катаболизм) илнӗ чухне туса кӑларать. Хими составӗнчен (белоксен, ҫусен, углеводсен тата ытти япаласен шучӗ) килет. Энергетика хаклӑхне промышленноҫ хатӗрлекен кирек мӗнле продуктсене те чӗркесе хума палӑртнӑ.[1]
Çын пурнăçĕнчи апат-çимĕç
тӳрлетАпат=çимĕç çынна вăй парса тăракан, сывлăхне упракан тĕп хатĕр пулса тăрать. Куллен çын 1-5 хут апатланать. Чăвашсем хушшинче ытларах чухне тăватă хут апат çиеççĕ: ирхи апат, кăнтăрлахи апат, кахал апачĕ (çăмăл апат, тукас апачĕ тата ытти те), каçхи апат. Хăш вăхăтра мĕн çиесси, апат вăхăчĕн ячĕсем тĕрлĕ вырăнта тĕрлĕ пулаççĕ.
Апат-çимĕç тĕсĕсем
тӳрлетТĕпрен илсен, апат-çимĕçе темиçе тĕсе уйăрма пулать.
- ӳсентăрантан пулнисем
- тырпул:
- тулă, ыраш, урпа, хура тул, кукуруза, амарант тата ыт.
- пăрçă йышшисем: пăрçа, нимĕç пăрçи, сĕт пăрçи, арахис, ясмăк тата ыт.
- мăйăрсем: вăрман мăйăрĕ, фундук, грек мăйăрĕ, кокос, миндаль тата ыт.
- çу параканнисем: хĕвелçаврăнăш, кантăр, кунжут, йĕтĕн
- улма-çырла
- пахчаçимĕç:
- улмаллисем (баклажан), панчасем (кавăн, кабачок)
- тымар çимĕçсем (кăшман, кишĕр, çарăк) çĕр улмаллисем (çĕрулми)
- çулçăллисем (купăста, тутлă хупах, шпинат), чечеклисем (артишок, брокколи)
- тĕхĕмлĕ курăксем: укроп, метрӳшке, кинза, укроп.
- шăл-пуçлă çимĕçсем: сухан, ыхра
- туна çимĕçсем (спаржа, кăшкар ути)
- ырă тата тĕхĕмлĕх курăкĕсем
- йывăç сĕткенĕсем
- тырпул:
- Аш-пăш апачĕсем
- Аш-какай
- сĕтпе ӳсекенсен какайĕ: сысна ашĕ, ĕне выльăх ашĕ, сурăх ашĕ, кролик ашĕ тата ытти те; ӳпке-пĕвер
- чăх-чĕп какайĕ: чăх ашĕ, кăвакал ашĕ, хур ашĕ, кăркка ашĕ тата ытти те
- çĕлен-калта, тимĕр шапа, шыв шапи тата ытти те
- сĕт-турăх: сĕт, турăх, уйран, тăпăрчă, хăйма, чăкăт тата ытти те
- çăмарта тата вăлча
- пулă
- моллюсксем
- шăрчăксем: саранча, тарантул тата ытти те
- Аш-какай
- ытти органикăллă апатсем:
- ӳсентăрансемпе чĕрчунсенчен илнĕ хушма продуктсем: желатин, сахăр, пыл, уксус, эрех
- органикăллă мар апат-çимĕç: тăвар, шыв, апат тĕхĕмĕсем
Хатĕр апат
тӳрлетХатĕр апат – пĕçерсе е урăхла майпа çиме юрăхлă тунă апат-çимĕç. Вĕсем тĕрлĕрен пулаççĕ: ача-пăча апачĕ, диета апачĕ, кĕленчеленĕ шыв, эрех-сăра, тутлă шывсем, чăмлаксем, çавăн пекех хатĕр апатсем шутне çурма хатĕр апатсем, тĕхĕм хутăшĕсем, биологи тĕлĕшĕнчен активлă хушăмсем кĕреççĕ.
Апат-çимĕç хатĕрлевĕ
тӳрлетАпат пĕçересси
тӳрлетЯлан тенĕ пекех апата малтан çиме хатĕрлеççĕ. Хăш-пĕр апата пĕçермесĕрех çиме пулать. Апат хатĕрлемелли майсем: пĕçересси, ăшаласси, пăшăхласси, хăпартусем. Хатĕр апатсен тĕсĕсем: яшка, нимĕр, салат, соус, çăмарта хăпартни, ăшаланă какай, пудинг тата ытти те.
Апат-çимĕçĕн химии тытăмĕ
тӳрлетБелоксем
тӳрлетÇусем
тӳрлетУглеводсем
тӳрлетМакроэлементсем
тӳрлетБиологи тĕлĕшĕнчен пĕлтерĕшлĕ элементсем
тӳрлетЧăваш апат-çимĕçĕ
тӳрлетКаçăсем
тӳрлетАсăрхавсем
тӳрлетАпат-çимĕç Викиампарта? |