Чĕрчунсем

Чĕрчун (лат. Animalia е Metazoa) — Аристотель вăхăтĕнченех уйăракан организмсен категорийĕ, хальхи вăхăтра биологи патшалăхĕ шутланать. Чĕрчунсем зоологин тĕп объекчĕсем.

Чĕрчунсем эукариотсем шутне кĕреççĕ. Вĕсем хатĕр органикăлла апат çиеççĕ тата хăйне тĕллĕн куçма пултараççĕ. Çав вăхăтрах нумай чĕрчун вырăнтан хускалмасăр пурăнать, хатĕр органикăлла апата кăмпасемпе хăшпĕр ӳсентăрансем усă кураççĕ. Чăрчунсем шутне сĕт çитерекенсемсĕр пуçне тата нумай тĕрлĕ организăмсем кĕреççĕ: кайăксем, вĕçен кайăксем, пулăсем, амфибисем, рептилисем, хурт-кăпшанкăсем, эрешменсем, моллюсксем, тĕрлĕ ăмансем, тинĕс çăлтăрĕсем тата ытти те.

Вырӑсла "чӗрчун" сӑмах ӗлӗк "пурнӑҫ, пурлӑх" тенине пӗлтерекен "хырӑмран" пулса тӑнӑ. "Тискер чӗрчунсем", "килти чӗрчунсем" терминсен айӗнче сӗтпе ӳсекен е тӑватӑ ураллӑ ҫӗр ҫинчи ҫурӑм шӑммиллӗ (сӗтпе ӳсекен, ҫӗлен-калта тата ҫӗр ҫинчи чӗрчунсене ҫеҫ час-часах ӑнланаҫҫӗ. Ҫапах та наукӑра "чӗрчунсем" термин хыҫӗнче латинла Аnimalia (см. ҫӳлерех) тивӗҫлӗрех пысӑк пӗлтерӗшлӗ пулса тӑнӑ. Наука енчен илсен, чӗрчунсене, сӗтпе пурӑнакансемпе ҫӗлен-калтасемсӗр тата ҫӗр ҫинчи чӗрчунсемсӗр пуҫне, ытти нумай организмсем: пулӑсем, кайӑк-кӗшӗк, хурт-кӑпшанкӑсем, эрешмен евӗрлӗ, моллюскӑсем, тинӗс ҫӑлтӑрӗсем, хурт-кӑпшанкӑсем тата ытти чӗрчунсем те кӗреҫҫӗ. Этем те чӗрчунсен патшалӑхне, сӗтпе ӳстерекенсен отрядне, приматсене кӗрет, анчах йӑлана кӗнӗ пек уйрӑм вӗренет.

Унччен ҫак патшалӑх патне гетеротрофӑллӑ нумай протистсене илсе кайнӑ, чӗрчунсене подцарьсем тума валеҫнӗ: пӗр клеткӑллӑ Protozoa тата нумай каналлӑ Metazoa. Халӗ "чӗрчунсем" тени сысоомилле шухӑшпа нумай ҫулсем хушши тӑсӑлакан чӗрчунсем пулнине ҫирӗплетрӗ. Ҫавӑн пек ӑнланупа чӗрчунсен уйрӑм паллӑсем пур — вӗсемшӗн оогами, нумай тӗрлӗ тытӑм, чи пӗчӗк зародышев листисен, мистула стадийӗсен тата зародыш аталанӑвӗнчи гастрольсен характерӗсем. Пуринчен ытла чӗрчунсен мышцисемпе нервисем пур, вӗсен ушкӑнӗсӗррисем — губкӑсем, пластинкӑллӑ, мезозоисем, кӗнеке каспоридисем-тен, вӗсене иккӗмӗш хут ҫухатрӗҫ пулӗ.

Ҫав вӑхӑтрах "чӗрчунсем" термин наукинче хӑш чухне тата анлӑрах пӗлтерӗшпе те усӑ курма сӗнеҫҫӗ, ку чӗрчунсем таксон мар, организаци типӗ — хускану ҫинче никӗсленсе тӑракан пурнӑҫ формине пӗлтерет.

Хальхи вӑхӑтра (Zhang, 2013) ученӑйсем 1,6 млн ытла чӗрчун ҫинчен ҫырса кӑтартнӑ (вӗсен шучӗ ҫӗр айӗнчи 133 пин ытла тӗс; Qhang, 2013), вӗсенчен нумайӑшӗ чӑлах ураллисем (1,3 млн ытла тӗсӗ, 78 %), моллюскӑсем (118 пин ытла тӗс) тата ҫурӑм шӑммисем (42 пин ытла тӗсӗ).

Вуламалли

Биологический энциклопедический словарь под редакцией М. С. Гилярова и др., М., изд. Советская Энциклопедия, 1989.
Животное // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Каçăсем

Apus.ru Чĕрчунсем çинчен
WildWorld.org.ru Чĕрчунсем çинчен 2009 ҫулхи Ака уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.

Асăрхавсем

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.