Пушкăртсем
Пушкăртсем, — чылайрах енĕпе Пушкăрт Республикинче пурăнакан тĕрĕк халăхĕ. Пушкăрт чĕлхипе калаçаççĕ.
| Пушкăртсем Башҡорттар | |
| Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ | |
|---|---|
|
Пурӗ: 2 млн
 Литва : 84 (2011 ç. çырсатухни)[13] | |
| Чĕлхе | пушкăрт, вырăс,[14] |
| Тĕн | суннит тĕлĕшлĕ ханафит мазхабĕллĕ ислам |
| Расă тĕсĕ | субурал, понти, çутă европа евĕр, кăнтăр çĕпĕр[15] |
| Кĕрет | тĕрĕксем |
| Тăван халăхсем | тĕрĕк халăхĕсем |
Халăх ареалĕ
тӳрлетПушкăрт Респуликисĕр пуçсăр тата Челябинск, Оренбург, Курган, Свердловск, Самар тата Саратăв облаçĕсенче, Пермь Енĕнче пурăнаççĕ.
Малтан пушкăртсем выльăх тытнă, кĕтӳпе çӳренĕ. Çавăн пекех сунара çӳренĕ, пирпе кавирсем тĕртнĕ, тир тунă. XVII-XIX ĕмĕрсенче пушкăртсем куçса çӳреме пăрахнă, çĕр ĕçĕпе пурăнма пуçланă.
1897 çулта Раççей Федерацинче 1 321 363 çын хăйĕн тăван чĕлхи пушкăрт чĕлхи тесе палăртнă. 1926 çулта пушкăртсен шучĕ Раççейре 712 366 çын, 1939 çулта — 843 648 çын (СССР шутĕнче), 1970 çулта — 1 239 681 çын (СССР шутĕнче), 1989 çулта — 1 449 157 çын (СССР шутĕнче) пулнă. 2002 çулхи халăх çыравĕ тăрăх пушкăртсен шучĕ Раççейре 1 673 389 çын таран çитнĕ. Нумайăшĕ ку çыравра пĕтĕмлетнĕ хисепсене суя вырăнне хураççĕ.
| 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| СССР | - | 843 648 | 989 040 | 1 239 681 | 1 371 452 | 1 449 157 | - |
| Раççей (РСФСР) | 712 366 | 824 679 | 953 801 | 1 180 913 | 1 290 994 | 1 345 273 | 1 673 389 |
| Пушкăртстан (БАССР) | 625 845 | 671 188 | 737 711 | 892 248 | 935 880 | 863 808 | 1 221 302 |
Истори
тӳрлетПушкăрт халăхен этногенезĕ çав тери кăткăс. Кăнтăр Урал тата çум çеçенхирсем, ăçта халах чăмăртанса тĕрекленнĕ, авалах тĕрлĕ чĕлхе-этеплĕхсен хастар хутшăну вырăнĕ шутланнă.
Авалхи истори
тӳрлетПирĕн эрăчччен 1 пинçуллăхăн иккĕмĕш пайĕнче Пушкăртăн кăнтăр çĕрĕсенче иран чĕлхиллĕ выльăх-чĕрлĕх усракан сарматсем, çурçĕр енче — анань культурин çĕр ĕçлекен тата сунара çӳрекен финн-укăр йăхĕсем пурăннă.
Пушкăрт çĕрĕсенче авалхи тапхăрăн йĕрĕсем чылай: Кап чул хăвăлĕ, Бишаул-Ункăр хули…
Пирĕн эрăччен 1 пинçуллăхра Кăнтăр Урала тĕрĕк чĕлхиллĕ куçса çӳрекен йăхсем çитеççĕ, I пинçуллăх тĕлне вĕсем çакăнти пĕтĕм çĕрсене йышăнаççĕ. Вырăнти хăш йăхĕсене хăваласа ярса, теприсемпе хутăшса, тĕрĕк йăхĕсем пушкăрт халăхĕн чĕлхи, этеплĕхĕ тата сăнĕ-пичĕн аталанăвĕнче пысăк ӳсĕм хăвараççĕ.
VI ĕмĕрĕн варринче Кантăр Урал — пушкăртсен ареалĕ — Тĕрĕк хаканлăхĕнче пулнă.
Урал çине авалхи пушкăрт йăхĕсем, çул çӳревçĕсен çырăвĕсене вуласан, IX ĕмĕрте килсе тухнă.
IX-X ĕмĕрсем тĕлнелле пушкăртсем çинчен çырнисем тĕл пулаççĕ. 840 çул тĕлне пушкăртсен çĕрĕсене арап çулçӳревçи Саллам ат-Тарджуман пушкăртсем пурăннă ареалне кăтартнă. Тепĕр арап çыравçи — ал-Масуди (956 çулта çĕре кĕрет), Арал тинĕсĕ çумĕнчи вăрçăсенче пушкăртсем пулнине палăртать. Пушкăрт йăхĕсем кăнтăр Уралăн вырăнти халăхĕ пулнине урăх авторсем те çыраççĕ. Ибн-Руст (903 ç.) çырнипе, пушкăртсем — «Урал ту хырçин икĕ енĕпе, Чулман Атăлпа, Тобол тата Яикăн çӳлти юхăмĕсен айлăмĕсенче пурăнакан хăй тăрăмлă халăх».
Пушкăртсем пирки тĕп-тĕрĕс хыпарсем Ахмед ибн-Фадлан кĕнекинче пичетленсе тухнă. Вăл 922 çулта Багдад халифĕн элчисемпе Атăлçи Пăлхара çитсе курать. Вăл çырнипе çак хастар тĕрĕк халăхĕ çутçанталăкăн тĕрлĕ тĕслĕ хăвачĕсене, кайăксене чысласа пурăнать. Çав вăхăтрах, тĕпчевçĕ кăтартнипе, пушкăрт тепĕр йăхĕсем Танкăр турăпа пантеона кĕрекен вуникĕ чун-чĕмлĕ турăсене этепленĕ.
Çак саманта, ахăртнех, халăхăн тĕшши чăмăртанать. Пушкăрт этносĕн шăранăвĕнче огуз-печенег йăхĕсем, Атăл – Чулман Атăл пăлхарĕсем, каярахпа — кăпчаксем (XI-XIII ĕмĕрсем) хутшăннă.
Ылтăн Урта тапхăрĕ
тӳрлетЧингисхан тапăниччен пушкăртсене венгр миссионерĕ монах - доминикан Юлиан вĕсен чĕлхи венгăрсен евĕр тесе асăнать.
Ылтăн Урта тапхăрĕнче пушкăрт нумай ăрачĕсем, казахсем Нохай Уртине кĕнĕ.
Ылтăн Урта арканса кайсан хальхи Пушкăрт республикин территорийĕ Хусан, Нохай тата Çĕпĕр ханлăхĕсен айне пулать.
Раççей империне кĕртни
тӳрлетМускав патшалăхĕпе пĕрлешĕнсе (1552-57), пушкăрт йăхĕсене халăх пĕрлĕхне чăмăртанма пулăшать.
Пушкăртсем Вырăс патшалăхне кĕни пĕр самантра пулса иртмен. Чи малтан (1554 çулхи хĕлле) вырăс пăхăнăвне унччен Хусан ханлăхĕнчи анăç тата çурçĕр-анăç пушкăрчĕсем куçаççĕ. Вĕсем хыççăн (1554—1557 çç.) Нухай Уртине кĕнĕ пушкăрт çĕрĕсен варринче, кăнтăрта тата кăнтăр-тухăçра пурăнакан йăхсем те Мускав çумне куçаççĕ. Çĕпĕр ханлăхĕ аркансан, XVI ĕмĕрĕн 80-90-мĕш çулĕсенче Урал леш енчи пушкăртсем те вырăс кнеçлĕхне кĕреççĕ.
Пушкăрт-Мишар Çарĕ
тӳрлетПушкăрт патшалăхлăхĕ çурални
тӳрлетАвалхи культура
тӳрлетТĕнĕ
тӳрлетЧылай пушкăрт халăхĕ —мăсăльман-суннитсем, çаплах православи йĕркипе пурăнакансем те пур[çăлкуç?].
Чаплă пушкăртсем
тӳрлетÇав. пекех
тӳрлет- Пушкăртстан историйĕ
- Пушкăрт АССР
- Пушкăрт Республики
- Ĕпхӳ кĕперни
- Пушкăрт халăх кăссайĕ Урал-паттăр
Литература
тӳрлет- Башкиры // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
- Башкиры // яваплă=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; тĕп ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев Этноатлас Красноярского края. — 2-мĕш кăл., тӳрл. тата хуш.. — Красноярск: Платина (PLATINA) =2008. — ISBN 978-5-98624-092-3
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. — М.: Наука, 1974.
- Руденко С. И. Башкиры: историко-этнографические очерки. — Ĕпхӳ: Китап, 2006. — ISBN 5-295-03899-8
- Антропология башкир / М. А. Бермишева, В. А. Иванов, Г. А. Киньябаева и др.. — СПб.: Алетейя, 2011. — ISBN 978-5-91419-386-4
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — М.: Наука, 2009. — Т. I. — ISBN 978-5-02-037010-4
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Ĕпхӳ: Гилем, 2012. — Т. II. — ISBN 978-5-91608-100-8
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Ĕпхӳ: Гилем, 2011. — Т. III. — ISBN 978-5-7501-1301-9
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — СПб.: Наука, 2011. — Т. IV. — ISBN 978-5-02-038276-3
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Ĕпхӳ: Гилем, 2009. — Т. V. — ISBN 978-5-7501-1199-2
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — М.: Наука, 2009. — Т. VI. — ISBN 978-5-02-036494-3
- История башкирского народа: в 7 т. / тĕп ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Ĕпхӳ: Гилем, 2012. — Т. VII. — ISBN 978-5-4466-0040-3
- Военная история башкир: энциклопедия / гл. ред. А.З. Асфандияров. — Ĕпхӳ: НИК «Башкирская энциклопедия», 2013. — ISBN 978-5-4466-0040-3
- Башкирская энциклопедия (Электронный ресурс). — Ĕпхӳ: НИК «Башкирская энциклопедия», 2013. — ISBN 978-5-88185-143-9
- Башкирская энциклопедия (Электронный ресурс). — Ĕпхӳ: НИК «Башкирская энциклопедия», 2013 Шаблон:Ba icon. — ISBN 978-5-88185-143-9
Каçăсем
тӳрлет- Статья «Башкиры» из энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона (том 3, С.-Петербург, 1891, стр.225-240).
- Bashkirs at congress of Hungarians
- Пушкăрт халăхĕн историйĕ, чăнлăхсемпе халапсенче 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
- Пушкăртсен этногенезĕ. Рим Янгузин, истори ăслăхĕн тухтăрĕ 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
- Игорь КУЧУМОВ КРЮЧЬЯ ПОД РЕБРО ИСТОРИИ 2005 ҫулхи Ака уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ^ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
- ^ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24 тата 25 Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег
<ref>; для сносокэтноСРФне указан текст - ^ Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан
- ^ Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003 (акăлч.)
- ^ Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году
- ^ Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002
- ^ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года
- ^ Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Национальный состав РБ согласно переписи 2009 года
- ^ Latvijas iedzivotaju sadalijums pec nacionala sastava un valstiskas piederibas (латыш.)
- ^ Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III
- ^ PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011 (акăлч.)
- ^ GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)
- ^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег
<ref>; для сносокязыкине указан текст - ^ Статья «Антропологические типы» в Башкирской энциклопедии