Çĕпĕр ханлăхĕ
14681588
| Çĕпĕр ханлăхĕ | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 Çĕпĕр ханлăхĕ XV — XVI ĕмĕрсенче | ||||
| Тĕп хула | Чинги-Тура, Кашлык | |||
| Чĕлхе(сем) | тĕрĕксем | |||
| Тĕн | ислам, шаманизм | |||
| Тытăмлăх_форми | ханство[d] | |||
| Преемственность | ||||
Çĕпĕр ха́нлăхĕ (Çĕпĕр патшалăхĕ, Çĕпĕр юрчĕ) — Анăç Çĕпĕрте XV ĕмĕрĕн вĕçĕнче Ылтăн Урта арканнă хыççăн[2] йĕркеленнĕ тутар[3] феодал патшалăхĕ.
Çĕпĕр ханлăхĕ Перĕм çĕрĕпе, Нухай Уртипе, Казах ханлăхĕпе тата телеутсемпе чикĕ тытнă. Çурçĕрте унăн çĕрĕсем Обь шывĕн анатри çĕрне çити, тухăç енче Ула Урта патне сарăлса выртнă [2].
Истори
тӳрлетÇĕпĕр тытăмçисем
тӳрлетÇĕпĕрти халаплă тытăмçăсем
тӳрлет1035 çулчен Анăç Çĕпĕрĕн кăнтăр енĕ Кимак хаканлăхне кĕнĕ.
- Татар — хан (1035—?)
- Казылтин, Татар ывăлĕ
- Даметей, Татар ывăлĕ
- Юваш, Казылтин ывăлĕ
- Ишим, Юваш ывăлĕ
- Мамет, Ишим ывăлĕ
- Куташ, Мамет ывăлĕ
- Аллагул, Куташ ывăлĕ
- Кузей, Аллагул ывăлĕ
- Ебаргул, Юваш кĕçĕн ывăлĕ
- Бахмур, Ебаргул ывăлĕ
- Яхшимет хан
- Юрак хан, Бахмур ывăлĕ
- Мунчак, Юрак ывăлĕ — хан
- Юзак, Мунчак ывăлĕ
- Он-Сом, Юзак ывăлĕ (е Юрак), Ван-хан (Он-хан) Тогрулпа пĕр çынах, пулас
- Иртышак, Он-Сом ывăлĕ. Чингисхан ăна çĕнтернĕ
- Тайбуга, Иртышак ывăлĕ (е Он-Сом) — Çĕпĕрти пĕрремĕш тайбугин мурзи (1220-?)
Шибан улусĕ
тӳрлет- Шибан — султан (1243-па)
- Бахадур-хан — султан (1266—1280)
- Джучи-буга — султан (1266—1280)
- Бадакул — султан
- Минг-Тимур — хан (1359-чен)
- Пулад-Тимур — хан (1359—1367)
- Ибрагим-оглан тата Араб-шах — улус пайĕн тытăмçисем (1367-па)
- Алибек-хан — хан (1367—1375)
- Каганбек — хан (1375—1380)
- Давлат-шейх — султан (1382 хыççăн)
Тука-Тимурид династийĕ
тӳрлетУзбек ханлăхĕ
тӳрлет- Хаджи-Мухаммед — хан (1420—1428)
- Джумадук — улус пайĕн ханĕ (1425—1428)
- Махмуд-ходжа — хан (1428—1429/1430)
- Абу-л-хайр — хан (1428—1468)
Çĕпĕр ханлăхĕ
тӳрлет- Мар (Умар, Омар) — муж сестры хана Ибака (1468—1480)
- Ибак — хан (1468—1495)
- Мухаммед Тайбуга — Адер ывăлĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи (1495—1502)
- Ангиш — Абалак ывăлĕ, Мухаммед кузенĕ Тайбуги, тайбугин çĕпĕр мурзи (1502—1516)
- Касым — Мухаммед Тайбуги ывалĕ, Ангиш племяшĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи (1516—1530)
- Едигер — Касым Тайбуги ывăлĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи (1530—1563)
- Бек-Булат — Касым Тайбуги ывăлĕ, Едигер шăллĕ (1555—1563), Симеона Бекбулатовичăн ашшĕ пулма пултарать.
- Кучум — хан (1563—1598)
- Сейд Ахмед (Сейдяк) — Бек-Булат ывăлĕ, тайбугинсен пуçлăхĕ 1583—1588
- Ханлăха пĕтернĕ хыççăнхи ячĕшĕн тытăмçăсем
- Али — хан (1598—1616),
- Бахадур — хан (1607—1616), Ораз ывăлĕ, Шамай мăнукĕ, Кулук кĕçĕн мăнукĕ
- Ишим, Хоурлюк тайша кĕрӳшĕ — хан (1616—1624)
- Аблай-Гирей — хан (1628—1631)
- Девлет-Гирей — султан, хан титулне йышăнман, 1662—1665 çулсене вырăссене хирĕç пăлхава çĕкленĕ.
- Кучук — султан, Аблай ывăлĕ
- Абуга, Аблай ывăлĕ
- Асан тата Ишим-Чувек, Девлет ывăлĕсем, 1680-мĕш çулсенче
- Султан-Мурат, Кучук ывăлĕ, каракалпаксен ханĕ
- Ишим-Мухаммад, Абуга ывăлĕ, каракалпаксен ханĕ (18 ĕмерĕн пуçламăшĕ)
Тĕмен ханлăхĕ
тӳрлетÇав. пекех
тӳрлетАсăрхавсем
тӳрлет- ^ Сибирское ханство. Большая Российская энциклопедия
- ^ 1 тата 2 Çĕпĕр ханлăхĕ. bse.sci-lib.com. Тĕрĕсленĕ 13 Авӑн уйӑхӗн 2015.
- ^ Исхаков Д. М. Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004.— Глава 2 — C. 32..
Литература
тӳрлетКĕнекесем
тӳрлетСтатьясем
тӳрлет- Арсюхин Е. Сибирское ханство: тёмная история. archeologia.narod.ru (осень 2003). Тĕрĕсленĕ 21 Кӑрлач уйӑхӗн 2011.
- См. также: Бустанов А. К. Дискуссия о статье «Сибирское ханство: тёмная история». archeologia.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Кӑрлач уйӑхӗн 2011.
- Бустанов А. К. Западная Сибирь под властью ордынских правителей (династический аспект). archeologia.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Кӑрлач уйӑхӗн 2011.
- Верхотуров Д. Сибирь и Казахстан: неизведанная история.
- Верхотуров Д. Туранская Сибирь.
- Исхаков Д. М. Институт сибирских князей: генезис, клановые основы и место в социально-политической структуре Сибирского юрта // Гасырлар авазы – Эхо веков : журнал. — Хусан: Главное архивное управление при Кабинете Министров РТ, 2008. — № 2.
- Краткая история сибирских татар. Себер Татарлары - Татары Сибири. çăлкуçран архивланă 26 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 21 Кӑрлач уйӑхӗн 2011.
- Худяков Ю. Хан Кучум и его воины // Родина : журнал. — М.: 2000. — № 5.