Улатăр

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Улатăр (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Улатăр (выр. Алатырь, ирçе Ратор-Ош), — Чăваш республикинче, унăн кăнтăр-хĕвеланăç енче, вырнаçнă хула, пĕр ятлă районăн администрацийĕ кунта вырнаçнă.

1552 Улатăр Ялав Герб Патшалăх РаççейРаççей Федераци субъекчĕ Чăваш ЕнЧăваш Ен Улатăр хула тăрăхĕ Улатăр хула Координатсем 54°51′00″ с. ш. 46°35′00″ в. д. Пуçлăх Седов Александр Викторович Никĕсленĕ 1552 1552  1552 Лаптăк 41,7 çм² Центр çӳллĕшĕ 130 м Климат тĕсĕ континентри вăтам Наци йышĕ вырăссем — 87,3 %, ирçесем — 7,2 %, чăвашсем — 4,1 % Этнохороним улатăрсе́м Вăхăт тăрăхĕ UTC+4 Почтă индексĕ 42982X Автомобиль кочĕ 21, 121 ОКАТО кочĕ Официаллă сайчĕ каçă

Халăх йышĕ, хула тытăмĕ

Хулара пурĕпе 45,8 пин çын (2002) пурăнать, вĕсенчен 87,3% — вырăссем, 7,2% — ирçĕсем, 4,1% — чăвашсем. Улатăр Сăр юханшыва Улатăр юханшыв юхса кĕнĕ вырăнта, сулахай енче ларать. Шупашкарпа Улатăр хушши 195 çухрăм. Хула лаптăкĕ — 41,7 çм².

Халăх этимологийĕ

"Улатăр" топоним чăвашла ула тăрă (тĕрлĕ тĕслĕ сăрт) пĕлтерĕшне кăтартать.

Кун-çулĕ

Улатăр вырăнĕнче ĕлĕк-авал ирçе йăхĕсем пурăннă. Ылтăн Урта тапхăрĕнче е тата та маларах кунта тĕрĕк йăхĕсем куçса килсе пысăк ялсем пуçласа янă. Вĕсене эпир ячĕсенченех пĕлетпĕр — Турхан, Найман тата ытти те. XV-XVI ĕмĕрсенче Улатăр шывĕ тĕлне тĕрĕк йăхĕсем питĕ йышлăн куçа-куçа пыма тытăнаççĕ. Чуппак ялĕ те, Артатту хули те çавăн чухне пуçланнă пулас. Çакна А.Х. Халиков хăйĕн «Татарский народ и его предки» (Тутар халăхĕ тата вĕсен мăн аслашшĕсем) кĕнекинче çирĕплетсе калать. Улатăр шывĕ çине куçса килнĕ паллăрах чăваш пикĕсенчен пĕрин ячĕ истори валли упранса юлнă, ăна Тетек Пекейĕ тенĕ. XVII ĕмĕр пуçламăшĕнче хальхи Улатăр хулипе ун таврашĕнчи çĕрсене Тетек çĕрĕ тесе каланă.

Хальхи Улатар пулнă тĕле вырăссем Хаяр Иван вăхăтĕнче пырса тухнă. Хаяр Иванăн пĕр çарĕ 1552 çулта Хусана кайнă чухне çак çулпа пынă, Улатăр шывĕ урлă каçма виçĕ кĕпер хывнă. Кун пирки «История Чувашской АССР» (Чăваш АССРĕн историйĕ) кĕнекинче çапла çырнă:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

«Русские войска во главе с Иваном IV в составе 150 тысяч воинов и 150 пушек выступили из Москвы в середине июня. Пехота и конница шли сухим путем через Муром; в начале августа они достигли реки Алатыря... От Алатыря основное ядро войска продвигалось примерно по линии современной юго-восточной границы Чувашии, а левый полк - по ее территории».

Хаяр Иван кунта карман тума шутланă. Кунта хула туни çинчен питĕ кăсăк чăваш халăх сăмахĕсем пур. Историллĕ чăнлавсенче Улатăра 1555 çулта никĕсленĕ пирки курма пулать. Чăнах та, çак хула пушă вырăнта ӳссе ларманни паллă. 1621 çулта вара кунта Брянск хулинчен Стародубский бояринăн 172 çыннине куçарса килсе вырнаçтарнă.

Официаллă версипе хулана 1552 çулта Хаяр Йăван никĕсленĕ, 1780 çулта вăл хула таран ӳссе çитет. Чăваш республикине хула 1925 çулхи авăн уйăхĕнчен кĕрет.

Суя çăлкуçсем "пĕлтерни"

«Гази-Барадж тарихы» суя хроникăпа (1229-1246 çç. телнелли пулăмсем) килĕшӳллĕн, малтан ку вырăнта Пăлхар патшалăхĕн Мартюба çĕрĕн Алай ятлă кĕпернетĕрĕ 1028 çулта Сăр шывĕ çинче карман никĕсленĕ, кĕпернеттĕр ячĕпе хӳтлĕхе Алай Тура ят панă.

"Гази-Барадж тарихы" — Джагфар Тарихы текен суя хроникăн пĕр пайĕ пулса тăрать.

Транспорт

Хула витĕр Хусан — Канаш — Пенза чукун çулĕ иртет, Улатăр — Етĕрне çулĕ ăна Чулхула — Мускав çулĕпе пĕрлештерет.

Çутĕç, культура

Хулара Чукун çул колледжĕ ĕçлет.

Хулинче çуралнă паллă çынсем

Улатăр районĕн администраци çурчĕ. Ĕлĕк унта земство управи, татах та маларах утелни кантурĕ пулнă. Çавăнта пĕр вăхăт (1866-1867) çамрăк И.Я.Яковлев çĕрвиçевçĕ ĕçленĕ

• Шапошников Вячеслав Иванович, сăвăç
• Аникин Виктор Иванович — архитектор
• Горшенин Константин Петрович — СССР 1-мĕш Тĕп прокурорĕ
• Кикин Пётр Андреевич — императорăн статс-секретарĕ, 1812 çулхи Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçине хутшăннăскер, Христос Çăлавçăн храмĕ тăвас шухăшăн авторĕ
• Кочетов Александр Васильевич — вĕçевçĕ, Совет Союзĕн Паттăрĕ
• Крылов Алексей Николаевич — карп тăвакан, механикăпа математика облаçĕнчи астаçă, СССР ĂА академикĕ
• Мазырин Виктор Александрович — архитектор, Арсений Морозовăн Мускаври кил-çурчĕн (халĕ "Халăхсен туслăх çурчĕ" ятлă) авторĕ.
• Судаев Алексей Иванович — совет конструктор-хĕçпăшалçи, майор
• Шестаков Николай Яковлевич - драматург
• Эрзя Степан Дмитриевич — ирçесенчен тухнă Раççей тата совет скульпторĕ

Çавăн пекех

• Улатăрти дендрологи паркĕ

Вуламалли

• В.Д. Димитриев «Из истории городов Чувашии второй половины XVI - начала XVII веков» //(Вопросы истории в Чувашии. Ученые записки. Выпуск XXIX. - Чебоксары, 1965. - С .137
• Федотов М.Р. О НАЗВАНИИ ГОРОДА АЛАТЫРЯ. Возвращаясь к напечатанному. // «СЧ» №214, 16 сентября 1990 г. (Ку статьяна 2020 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 27-мӗшӗнче [https://web.archive.org/web/20200527205314/http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/pers_0_0000048.pdf архивланӑ. ак çак вырăнта вулама пулать]: Терентьев, В. М. Духовное и научное наследие академика М. Р. Федотова : [о жизнедеятельности известного ученого-языковеда, алтаиста, корифея чувашской тюркологии]. Кн. 2 / В. М. Терентьев ; [под ред. А. П. Хузангая]. - Чебоксары : Новое Время, 2011. -. - 575 с.// с.82-85)
• Юхма Мишши, «Авалхи чăвашсем, Шупашкар, 1996.
• А.Х. Халиков, «Татарский народ и его предки»
• "Чăваш АССРĕн историйĕ"
• Ольга Ауновская. Вспомнились легенды... // Советская Чувашия. — Чебоксары, 1984. — N 261 (17844). — С.4.

Каçăсем

• Улатăр хулин администрацийĕ
• Улатăр «Мой город» энциклопедире
• Улатăр фотоальбомĕ
• Улатăр фотографийĕсем
• Улатăрăн авалхи сайра фотографисем: XX ĕмĕрĕн 50-мĕш--80-мĕш çç. 2008 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.