Мускавшăн çапăçни

|- |

Мускав çапăçăвĕ 1941—1942
Тĕп хирĕçӳ: Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи, Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи
Совет салтакĕсем фронта каяççĕ
Вăхăт	авăн, 30, 1941 — ака, 20, 1942
Вырăн	Мускавăн çурçĕр, çурçĕр-анăç, анăç, кăнтăр-анăç, кăнтăр таврашĕсем, СССР
Тăшмансем
СССР Виççĕмĕш райх
Çарпуçсем
И. В. Сталин Б. М. Шапошников И. С. Конев С. М. Будённый Г. К. Жуков А. И. Ерёменко Я. Т. Черевиченко Ф. фон Бок А. Штраус Г. фон Клюге Г. Гудериан Г. Рейнгард Э. Гёпнер М. фон Вейхс В. Модель
Енсен вăйĕсем
Анăç, Резерв, Брянск, Калинин, Çурçĕр-Анăç фрончĕсем 1941 çулхи авăнăн 30-мĕшĕ тĕлне уйри пĕрремĕш виççĕ фронт йышĕнче 1 250 000 çын тăнă, 96 дивизи, 14 бригадă, 2 ХР; 1000 ытла танк 10,5 пин ытла кĕпçепе миномёт 568 е 545 самолёт
Çухатнисем
паллă мар паллă мар
Аудио, фото, видео Викиампарта

Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи

СССРа тапăнса кĕни • Карели • Поляр Лешьен • Ленинград • Ростов • Мускав • Севастополь • Барвенково-Лозовая • Харьков • Воронеж-Ворошиловград • Ржев • Сталинград • Кавказ • Великие Луки • Острогожск-Россошь • Воронеж-Касторное • Курск • Смулен • Донбасс • Днепр • Сылтăм çыранри Украина • Ленинград-Новгород • Крым (1944) • Беларуç • Львов-Сандомир • Яссы-Кишинёв • Хĕвел тухăç Карпат • Балтиçум • Курлянди • Румыни • Болгари • Дебрецен • Белград • Будапешт • Польша (1944) • Хĕвел анăç Карпат • Хĕвел тухăç Прусси • Анат Силези • Хĕвел тухăç Померани • Тури Силези • Балатон • Вена • Берлин • Прага

«Барбаросса» операцийĕ
Брест • Белосток-Минск • Балтиçум • Дубно — Луцк — Броды • Бессараби тата Буковина • Витебск • Псков • Таллин • Ленинград • Моонзунд • Смулен • Умань • Тирасполь-Мелитополь • Киев • Орёл-Брянск • Вязьма • Харьков (1941) • Одесса • Крым • Мускав

Мускав çапăçăвĕ
Вотан • Орёл-Брянск • Вязьма • Калинин (1) • Калинин (2) • Можайск-Малоярославец • Тула (1) • Клин-Солнечногорск (1) • Клин-Солнечногорск (2) • Наро-Фоминск • Елец • Тулă (2) • Калуга • Ржев-Вязьма

|}

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Мускавшăн çапăçни (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Мускав çапăçăвĕ (Мускав патĕнчи çапăçу, Мускавшăн çапăçни, ним. Schlacht um Moskau; авăн, 30 1941 — ака, 20 1942) — совет тата нимĕç çарĕсен мускав тĕлĕнчи çăпăçăвĕ. Иккĕ тапхăра уйăраççĕ: хӳтĕленӳ (авăн, 30 — раштав, 4 1941) тата 2 пайлă тапăну: хирĕçлетапăну (1941 çулхи раштавăн 5-6-мĕшĕ — 1942 çулхи кăрлачăн 7-8-мĕшĕ) тата совет çарĕсен пĕрлехи тапăнăвĕ (1942 çулхи кăрлачăн 7-10-мешĕ — акан 20-мĕшĕ).

Адольф Китлĕр СССР тĕп хулине Мускава çĕнтерсе илессине «Барбаросса» операцин вăрçă тата политика паллă тĕлĕ вырăнне хунă. Германири тата анăçри вăрçă историнче ăна «Тайфун» операцийĕ ятпа асăнаççĕ.

Мускава хӳтĕлени («Тайфун» операцийĕ)

Авăнăн 30-мĕшĕнче нимĕç çарпуçлăхĕн «Тайфун» операцине 2-мĕш танк группи пуçланă. Юпан 2-мĕшĕнче Мускав тĕлнелле «Центр» группăн тĕп çарĕсем тапăăва тухнă.

Мускава хӳтĕленĕ операци тапхăрĕнче фронт Орёл-Брянск, Вязьма, Можайск-Малоярославец, Калинин, Тулă, Клин-Солнечногорск тата Наро-Фоминск хӳтĕлени операцисене иртернĕ.

Брянск фронтне аркатни

200px|thumb|Брянск «хуранĕ» 1941 çулхи юпа уйăхĕнче. Орёл хулана хӳтĕлеме юпан 1-мĕшĕнче АТÇ Ставки резерв йышĕнчен 1-мĕш гварди перевçĕ корпусне йĕркеленĕ, анчах та Г. Гудериан çарĕсем çав тери хăвăрт пынипе, корпусăн çарпуçĕ Д. Д. Лелюшенко генерал-майор сĕннипе, тăшмана çурçĕр енче кĕтсе илме хатĕрленес тенĕ. Юпан 2-мĕшĕнче 1-мĕш гварди перевçĕ корпусĕпе Ставкăн 6-мĕш резерв авиагруппи тата фронт авиацийĕ, Мценск районне тухнă.

Авăнăн 30-мĕшĕнче (Гудерианăн 2-мĕш танк группи тӳрех хăвăрт ăнăçу тунă. Юпан 3-мĕшĕнчех 24-мĕш моторлизациленĕ корпусĕн чаçĕсем 200 км яхăн чупса Орёл хулине кĕнĕ. Нимĕç танкĕсем хулана кĕричченех урамсенче трамвайсем çӳренĕ, савутсенчен эвакуцие яма хатĕрленĕ хатĕр-хĕтĕре тыла ăсатайман.

Çав вăхăтрах юпан 3-мĕшĕн каçхине Мценске М. Е. Катуков полковникăн 4-мĕш танк бригади çитнĕ те ирхине гварди миномёчĕсен дивизионĕ (капитан Чумак) пулăшнипе маршри нимĕçсен 4-мĕш танк дивизин колоннисене атакăланă та ăна çапăçуран кăларнă. Мценск патĕнче хирĕç тăни нимĕç çарĕсене эрне хушши тытса тăнă. Юпан 6-мĕшĕнче 217,8 çӳллĕх патĕнче (Первый Воин, Мценск районĕ) çапăçу пуçланнă: 4-мĕш нимĕç танк дивизине каллех 4-мĕш танк бригади тӳскенĕ. Нимĕçсен Тулăна тапăнассипе тăхтама тивнĕ.

Юпан 5-мĕшĕн каçхине нимĕç çарĕсем Бранск фронтне тарăннăн çурнине пула совет çарĕсене Брянск районĕнчи иккĕмĕш хӳтĕленӳ йĕрне тата Десна юханшывăн хӳтĕленӳ кассине куçарма тинĕ.

Юпан 6-мĕшĕнче нимĕçсен 17-мĕш танк дивизийĕ Брянска, 18-мĕш танк дивизийĕ — Карачев хулана ярса илнĕ, çапла вара, Брянск фрончĕн вăйĕсем хурана юлаççĕ. Фронт çарпуçĕ А. И. Ерёменко хăйĕн çарĕсене «тӳнтерле фронтпа» çапăçма тапăч панă.

Брянск патĕнче 3-мĕш, 13-мĕш тата 50-мĕш совет çарĕсене (Брянск фрончĕн 27 дивизи, 2 танк бригади, ТÇР 19 артиллери полкĕ, 50-мĕш, 3-мĕш тата 13-мĕш çарсен управленисем) хупăрласа илнĕ. Çавăрса илнĕ çĕртен тухнă чухне 50-мĕш çарăн çарпуçĕ М. П. Петров генерал-майор пуçне хунă. Юпан 13-мĕшĕнче Ерёменко хăй йывăр аманнă, ăна Мускавран ятарласа ярса панă самолётпа эвакуациленĕ.

Вязьма «хуранĕ»

200px|thumb|Вязьма «хуранĕ», юпа, 1941. Юпан 2-мĕшĕнче «Центр» группа çарĕсен ытти вăйĕсем те тапăнма тытăннă. Хăшпĕр хĕсĕк çĕрте чылай вăй пухса, нимĕç çарĕсем совет фронтне татса каçнă. Юпан 4-мĕшĕнче Спас-Деменска тата Кирова, юпан 5-мĕшĕнче — Юхнова — ярса илнĕ. Çак кунах тăшман Вязьма районне çитнĕ.

Тапăнса пыракан группировкăна флангран çапма фронт группине (çарпуçĕ — И. В. Болдин) туса хунă. Анчах та Холм-Жирковский кăнтăр енче танксен çапăçăвĕнче совет çарĕсем выляса янă. Юпан 6-мĕшĕнче нимĕçсен 7-мĕш танк дивизийĕ (3-мĕш танк группи) тата 10-мĕш танк дивизийĕ (4-мĕш танк группи) Анăç тата Резерв фрончĕсен çарĕсене Вязьма районĕнче хупăрланă. Хурана 37 дивизи, 9 танк бригади, ТÇР 31 артиллери полкĕ тата 19-мĕш, 20-мĕш, 24-мĕш тата 32-мĕш çарсен управлением (16-мĕш çарăн управленийĕ, хăйĕн вăйĕсене 19-мĕш çара парса, тăшман çавăрса илнĕ çертен, тухма ĕлкĕрнĕ).

Юпан 11-мĕшĕччен хупăрланă çарсем талпăнса тухасшăн пулнă, юпан 12-мĕшĕнче çеç кĕске вăхăта хушăк тума пултарнă, ăна кĕçех хупса хунă. Пурĕпе Вязьмăпа Брянск патĕнче тыткăна 688 пинрен ытла соетс салтакĕпе офицерĕ лекнĕ, хамăрăн тыла 85 пине яхăн çын çеç тухма пултарнă.. Вязьма «хуранĕнче» 19-мĕш çарăн çарпуçĕ М. Ф. Лукин генерал-лейтенант тата ăна пулăшма янă унчен 32-мĕш çарăн çарпуçĕ пулнă С. В. Вишневский генерал-майор лекнĕ, 24-мĕш çарăн çарпуçĕ К. И. Ракутин генерал-майор пуçне хунă.

Асăнмалăх

• Почтă марккисем, почтă открыткисем тата паллă вак укçасем çинче
• 
  СССР вăрçă почтă маркки Доватор. Нимĕç оккупанчĕсене вилĕм!, 1942 çул
• 
  СССР почтă маркки, 1945 çул
• 
  СССР почтă маркки, 1945 çул
• 
  СССР почтă маркки, 1945 çул
• 
  СССР почтă маркки, 1966 çул:
  Мускав патĕнче фашист çарĕсесене аркатни 25 çул
• 
  Раççей почтă маркки, 2001 çул:
  Мускав патĕнчи çапăçу 60 çул
• СССР ХХК открытки: 2-мĕш гварди кавдивизийĕ, 1942 çул
  СССР ХХК открытки:
  2-мĕш гварди кавдивизийĕ, 1942 çул
• 
  Раççей вак укçи «Мускав çапăçăвĕ», 2000 çул

• Мускав çапăçăвĕ (киноэпопея)

Çăлкуçсем

• История Второй мировой войны. том 4. — М. Военное издательство. 1975.
• А. В. Исаев. Котлы 41-го: История ВОВ, которую мы не знали. — М.: Эксмо, 2005. ISBN 5-699-12899-9
• А. В. Исаев. Краткий курс истории ВОВ. Наступление маршала Шапошникова
• Мягков М. Ю. Вермахт у ворот Москвы, 1941—1942
• Федор фон Бок Я стоял у ворот Москвы. Военные дневники 1941—1945 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ.
• Л. Н. Лопуховский. Вяземская катастрофа. 2-е изд., переработанное и исправленное. — М.: Яуза, Эксмо, 2008. — 640 с. ISBN 978-5-699-30305-2

Вуламалли

• Шапошников Б. М. Битва за Москву. Решающее сражение Великой Отечественной, Эксмо, Яуза, 2011. ISBN 978-5-699-52711-3.
• Составители : Илизаров С. С., Костина С. В., Битва за Москву. История Московской зоны обороны(ĕçлемен каçă), АО «Московские учебники», Москва, 2001. ISBN 5-7853-0153-9
• Под редакцией Г. А. Куманева Атлас «Москва 1941—1945», Феория, Мускав, 2011. ISBN 978-5-428-40004-5
• Карасев В. С., Рыбаков С. С. Рогачёвский узел. От обороны к наступлению. Несколько эпизодов битвы за Москву. Ноябрь-Декабрь 1941. Дмитров 2011., − 272 с. Тираж 1000 экз.

Каçăсем

• Оборона Москвы — Грань перелома Отечественной войны: рубежи, подвиги, идеология, карта 2015 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.
• 65 лет Московской битвы. Хроника. Боевое соединения сторон. Карты
• Московское ополчение
• Медаль - "В память о народном ополчении"
• 20 апреля — День окончания Битвы за Москву 2012 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
• moscow_1941 — ЖЖ-сообщество, посвящённое книге издательства «Искусство» 1942 года «Москва: ноябрь 1941»
• РАЗГРОМ НЕМЕЦКИХ ВОЙСК ПОД МОСКВОЙ под общей редакцией маршала Б. М. Шапошникова 2012 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ. (Московская операция Западного фронта 18 ноября 1941 г. — 31 января 1942 г.) Военное издательство НКО Союза ССР 1943 год
• Шапошников Борис Михайлович. Битва за Москву. Московская операция Западного фронта 16 ноября 1941 г. — 31 января 1942 г. 2014 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. М.: АСТ, 2006. 249 с. (только чтение)
• Московская битва в хронике фактов и событий. М.: Воениздат, 2004. 504 с.
• Русский архив: Великая Отечественная. Том 15 (4-1). Битва под Москвой. М.: ТЕРРА, 1997. 464 с.
• Битва под Москвой. Хроника, факты, люди: в 2-х кн. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2001. Кн. 1.: 926 с.: ил.; Кн. 2.: 1022 с.: ил. («Архив»).
• Роль железнодорожного транспорта в битве за Москву

Видео

• Кинохроника