Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕ

Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕ (кĕске — ЯНАТ; нен. Ямалы-Ненёцие автономной окрук, выр. Ямало-Ненецкий автономный округ, ЯНАО) — Раççей Федерацийĕн субъекчĕ. Тĕмен облаçĕн йышне кĕрет.

Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕ нен. Ямалы-Ненёцие автономной окрук выр. Ямало-Ненецкий автономный округ ;
Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕн ялавӗ Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕн гербӗ
Тĕп хули	Салехард
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе - шыв пайĕн %.	5 769 250 км² 10,1
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе - Йышлăх	72 512 387 çын патнелле (2023) 0,67 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Урал федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Анăç-Çĕпĕр экономика районĕ
Регион номерĕ	89
Патшалăх чĕлхисем	Ненец чĕлхи, Вырăс чĕлхи
Губернатор	Артюхов Дмитрий Андреевич
Гимн	Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕн гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ Екатеринбург вăхăчĕ, UTC+5

Автономи тăрăхĕн администраци центрĕ — Салехард хули.

ЯНАТ — Раççей регионĕсенчен пĕрри (ХМАТ тата Ингушети пекех), ăçта унăн администраци центрне пысăкрах хуласем (Çĕнĕ Уренгойпа Ноябрьск хулисем) пур.

ЯНАТ çурçĕр-хĕвеланăç енче Архангельск облаçĕпе те (пĕр вăхăтра) Ненец автономиллĕ тăрăхĕпе, хĕвеланăç енче Коми Республикипе, кăнтăр енче Хантă-Манси автономиллĕ тăрăхĕ — Югрăпа, хĕвелтухăç енче Красноярск Енĕпе чикĕленет, çурçĕр енче Кара тинĕсĕпе юнашар вырнаçнă.

1930 çулхи раштавăн 10-мĕшĕнче йĕркеленнĕ.

Тавралăхĕ

Тăрăх Анăç-Çĕпĕр тӳремĕн арктика йăрăмĕнче, Раççейĕн Инçет Çурçĕр варринче вырнаçнă, 769250 çм² лаптăк çĕр йышăнать, ку вара Франци территоринчен 1,5 хут пысăкрах.

Автономиллĕ тăрăхĕн материкри çурçĕр çĕрĕ çурçĕр ширтин 73° тĕлĕнче, Çурçĕр Поляр çавринчен 800 çм пулать. Тăрăхăн çурри ытла территорийĕ Поляр çавринче, пĕчĕк пайĕ Урал ту хысакĕн тухăç айăккинче вырнаçнă. Тăрăх территорине Ямал çурутравĕ кĕрет.

Климат

Климата ĕмĕрхи шăнлăх, сивĕ Кар тинĕсĕ çывăх пулни, кӳлмек, юханшыв, кӳлĕ, шурлăх йышĕ чылай пулни палăртать. Пĕтĕмĕшле каласан, тăрăхра вăрăм хĕл (8 уйăха çити), кĕске çу, çил-тăвăлĕ хăватлă, юр витĕмĕ çӳхе. Сывлăшăн çулри вăтам температура шăнтнă, Инçет Çурçĕрте вăл −10° С таять. Хĕллехи чи сивĕ температура −59° С çити анать. Çулла, утăра, пĕтĕм территоринче +30° С таран ăшăнать. Часах магнит тăвăлĕсем, сопровождаемые полярным сиянием.

Тăрăх территорийĕ тĕппипе виçĕ климат йăрăмĕнче: арктика, субарктика тата Анăç-Çĕпĕр айлăмĕн çурçĕр йăрăмĕ. Арктика пайĕн климачĕ тăсăлăвлă, сивĕ те хаяр хĕллĕ, вичкĕн çиллĕ, шарламаллă тата пĕрмайхи тăвăллă (чи сивĕ температура: -59° С), нӳрĕк сахал, кĕске çу (50 кун), тачă тĕтреллĕ.

Субарктика йăрăмĕ Ямал çурутравĕн кăнтăр пайне йышăнать. Кунта климат ытларах континентлă: çумăр çăвĕпе, 68 кун çăвать.Анăç-Çĕпĕр айлăмĕн çурçĕр (тайга) йăрăмĕн климачĕ вичкĕн континентлă, вăтам температура кунта ăшăрах, çулла ăшă та нӳрĕк (100 куна таран).

Çутçăнталăк çĕр пичĕ

Ӳкерчĕк:Ямал.jpg

Тăрăх территори рельефĕ тӳрем, тундра тата вăрманлă тундра, çав тери нумай кӳлĕ, шурлăх тата сăртсем. Тăрăх анăçĕнчи ту массивĕ 200 çм тăсăлать, çӳллĕшĕпе 1,5 пин м çитет.

Регионăн шыв пурлăхĕ пуян та тĕрлĕ тĕслĕ. Кар тинĕсĕ хĕрринче, чылай кӳлмек тата тута, юханшыв, кӳлĕ, шурлăх, çĕр айĕнчи шыв. Обь тути — Кар тинĕсĕн кӳлмекĕ, раççей Арктикин пысăк тинĕс кӳлмекĕсенчен пĕри, унăн тĕкĕр лаптăкĕ — 44 çм². Тарăх территоринче 300 пине яхăн кӳлĕ тата 48 пин юханшыв, чи пысăккисем —Обь вăрринче, çаплах Надым, Тас тата Пур. Обь, Раçсейри тăсăлăвлă юханшывсенчен пĕри, тăрăхра хăватлă икĕ юхăмпа юхать. Çĕрай шывĕсен артези пĕтĕм бассейнĕ 3 млн çм², çав шутра терма шыв янтти те.

Çĕр айĕнчи усăллă управсем

Регион Раççейре кăмрăкамăш, уйрăмах çутçанталăк газĕпе, нефтьпе, малти вырăнсенче шутланать. Тăрăх территоринче çак çĕр управĕсем пур:

• Уренгой газ çĕр управĕ
• Кăнтăр-Вырăс нефть-газ çĕр управĕ
• Находка газ çĕр управĕ
• Ямбург нефтьпе газ конденсат çĕр управĕ
• Етă-Пура нефть çĕр управĕ

Тундрăн 50 миллион гектарĕнче 600 пине яхăн çурçĕр кил пăланĕ— тĕнчери чи йышлă кĕтӳ! — ӳсет. Çутçанталăк кунта тĕнчери сиг пуллин (муксун, горбуша, нельма) 70 процентне упраса усрать.

Истори

Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхне (малтан наци шайĕпе) Урал облаçĕнче 1930 çулхи раштав, 10 йĕркеленĕ. Каярах Обь-Иртыш тата Омск облаçĕсене, 1944 çулхи çурла, 14 тăрăха Тĕмен облаçне кĕртнĕ. 1977 çултанпа автономии стусĕллĕ, 1991 çулхи юпа, 18 Ямал-Ненец республикин суверенитет декларацине йышăннă, 1992 çултанпа, Федераци килĕшĕвне кĕрсен, РФ тулли праваллă субъект пулса тăрать.

Администрациллĕ пайлану

• Хĕрлĕ селькуп районĕ
• Надым районĕ
• Уралçум районĕ
• Пур районĕ
• Тас районĕ
• Шурăшка районĕ
• Ямал районĕ

Пурăнан халăх

Кунта пурăнакан халăх — 538575 çын (2008). Йышлăхĕ — 0,7 çын/км² (2008), хуларисем — 85,0% (2008).

1959, 1970, 1979, 1989 тата 2002 çулсенчи халăха çырнисемпе, халах йышĕ çапла пулнă:

Халăх	1959	1970	1979	1989	2002 (* 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.)
Вырăссем	27 789 (44,58%)	37 518 (46,91%)	93 750 (59,02%)	292 808 (59,17%)	298 359 (58,9%)
Украинсем	1 921 (3,08%)	3 026 (3,78%)	15 721 (9,90%)	85 022 (17,18%)	66 080 (13,03%)
Ненецсем	13 977 (22,42%)	17 538 (21,93%)	17 404 (10,96%)	20 917 (4,23%)	26 435 (5,21%)
Тутарсем	3 952 (6,34%)	4 653 (5,82%)	8 556 (5,39%)	26 431 (5,34%)	27 734 (5,47%)
Беларуссем	...	808 (1,01%)	2 121 (1,34%)	12 609 (2,55%)	8 989 (1,77%)
Хантăсем	5 519 (8,85%)	6 513 (8,14%)	6 466 (4,07%)	7 247 (1,46%)	8 760 (1,76%)
Азербайджансем	...	...	...	3 418 (0,69%)	8 353 (1,6%)
Пушкăртсем	...	...	...	6 830 (1,38%)	7 932 (1,56%)
Хăй халăхне палăртман çын	...	...	...	...	7 331 (1,45%)
Комисем	4 866 (7,81%)	5 445 (6,81%)	5 642 (3,55%)	5 746 (1,16%)	6 177 (1,22%)
Молдавансем	...	...	...	5 570 (1,13%)	5 400 (1,07 %)
Селькупсем	1 245 (2,00%)	1 710 (2,14%)	1 611 (1,01%)	1 530 (0,31%)	1 797 (0,35%)

Пурăнан вырăнсем

5 пин ытла çынлă пурăнан вырăнсем 2008 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕ тĕлне

Çĕн Уренгой 118,4 Тарко-Сале 20,1 Ноябрьск 110,4 Пангоды 11,1 Надым 48,2 Уренгой 9,5 Салехард 41,6 Пурпе 9,1 (2003) Муравленко 37,1 Харп 7,1 Лабытнанги 27,3 Тазовский 6,8 Губкинский 22,7

Вуламалла

• Берман Л. В. В новую Мангазею. — Л.: Красная газета, 1930. — 50000 экз.
• Васильев Н. Я. Карская экспедиция. — М.: Редакция изданий НКВТ, 1921.
• Визе В. Ю. История исследования Советской Арктики. Карское и Баренцево моря. — Архангельск: Севкрайгиз, 1935. — 15000 экз.
• Визе В. Ю. Моря Советской Арктики. Очерки по истории исследования. — Л.: Изд-во Главсевморпути, 1939. — 10000 экз.
• Воробьёв В. И. Карское море. — Л.—М.: Изд-во Главсевморпути, 1940. — 5000 экз.
• Гельвальд Ф. В области вечного льда: История путешествий к Северному полюсу с древнейших времён до настоящего. — СПб.: Изд. кн. маг. «Нового времени», 1881.
• Гудков Б. Д. 6.7. Опасности тылового Карского моря (2011). Тĕрĕсленĕ 12 Кӑрлач уйӑхӗн 2014.
• Добровольский А. Д., Залогин Б. С. Моря СССР. — М.: Изд-во МГУ, 1982. — 14000 экз.
• Зонн И. С., Костяной А. Г. Карское море: Энциклопедия. — М.: Международные отношения, 2013. — ISBN 978-5-7133-1444-6
• История открытия и освоения Северного морского пути. — Москва — Ленинград: 1956—1969. (4 тома)
  • Белов М. И. Арктическое мореплавание с древнейших времён до середины XIX века. — М.: Морской транспорт, 1956. — Т. I. — 3000 экз.
  • Пинхенсон Д. М. Проблема Северного морского пути в эпоху капитализма. — Л.: Морской транспорт, 1962. — Т. II. — 1000 экз.
  • Белов М. И. Советское арктическое мореплавание 1917—1932 г.г. — Л.: Морской транспорт, 1959. — Т. III. — 3000 экз.
  • Белов М. И. Научное и хозяйственное освоение Советского Севера 1933—1945 гг. — Л.: Гидрометеорологическое изд-во, 1969. — Т. IV. — 2000 экз.
• Калинин В. М. Карское море // Большая Тюменская энциклопедия. — Тĕмен: НИИ региональных энциклопедий ТюмГУ; «Сократ», 2004. — Т. 2. И—П. — 10000 экз. — ISBN 5-88664-171-8
• Каневский З. М. Цена прогноза. — Л.: Гидрометеоиздат, 1976. — 50000 экз.
• Ковалёв С. А. [militera.lib.ru/research/kovalyov_sa01/index.html Арктические тени Третьего рейха]. — М.: Вече, 2010. — 5000 экз. — ISBN 978-5-9533-4348-0
• Ковалёв С. {{{пуçелĕк}}}. — М.: 29 марта 2002.
• Карские экспедиции / Копылов В. Е. // . — +1-е изд
  −{{{2}}} — НИИ региональных энциклопедий ТюмГУ; «Сократ». — Т. 2. И—П.Шаблон:Публикаци/страницы — 10 000 экз. — ISBN 5-88664-171-8.
• Историческая энциклопедия Сибири: В 3-х томах. — Новосибирск: ИД «Историческое наследие Сибири»; Институт истории СО РАН, 2009. — 3000 экз. — ISBN 5-8402-0230-4
• Матишов Г. Г. и др. {{{пуçелĕк}}}. — М.: 2013. — № 1 (9).
• Нансен Ф. В страну будущего: Великий Северный путь из Европы в Сибирь через Карское море. — Шаблон:Пг.: Изд. К. И. Ксидо, 1915.
• Поспелов Е.М. Географические названия России. — АСТ; АСТРЕЛЬ, 2008. — ISBN 978-5-17-054966-5
• Руднев Д. Д., Кулик Н. А. Материалы к изучению Северного морского пути из Европы в Обь и Енисей. — Шаблон:Пг.: Тип. А. Э. Коллинс, 1915.
• Сергеев А. А. Германские подводные лодки в Арктике 1941-1942 гг. — М.: Русский Издательский Дом, 2003. — 2000 экз. — ISBN 5-9900099-1-7
• Сергеевский Б. А. Гидрографические исследования юго-восточной части Карского моря. Обь-Енисейский район. — Л.: Изд-во Главсевморпути, 1936. — 1000 экз.
• Сибирцев Н., Итин В. А. Северный морской путь и карские экспедиции. — Новосибирск: Западно-Сибирское краевое издательство, 1936. — 2020 экз.
• Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. Л.: Гидрометеоиздат, 1980.
• Есипов В. К. Рыбы Карского моря. — Л.: 1952.

Каçăсем

• Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕн администраци сайчĕ 2006 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ямал-Ненец автономиллĕ тăрăхĕ «Пур Раççей» каталогра 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
• Всё, что Вы хотите знать о Ямало-Ненецком автономном округе
• Ямал çинчен 2008 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ямал-Ненец автономлă тăрăхĕ Çĕн хыпарсем 2009 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ямал-Ненец автономлă тăрăхĕн тетел-хаçачĕ
• Ямал-Ненец автономлă тăрăхĕн çулçӳревлĕхĕ 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.