Чăваш рунисем

Чăваш рунисем, çавăн пекех пăлхар-чăваш рунисем теме пулать — Вăтам Атăл тăрăхĕнче археологилле тĕпчевсем вăхăтĕнче е урăхла майпа тупнă артефактсем çинче ÿкерĕннĕ хăйне евĕрлĕ паллăсем^[1]. Çав паллăсене çырулăх палăрăмĕсем пуль тесе шутлаççĕ. Анчах та, чăннипе, ку енĕпе пурне те (чăн малтанах ăславçăсене) тивĕçтерекен уçăмлăх çук^[2]. Паллăсем (рунăсем) пур, анчах вĕсен тупсăмне курăмлăн пĕлсе пĕтерессисем инçе. Шупашкарти Хĕрлĕ лаптăкри «Ăсчахлăх символĕ» палăк — çав проблема-ыйту çине ÿнерçĕ куçĕпе пăхни.

Артефактсем

Вятка кĕпĕрнин Глазов уесĕнче 1884-мĕш çулта тупнă кĕмĕл савăтăн аври
Хулаш хулашĕнчи археологи тĕпчевĕсем ирттернĕ чухне тупнă шăмă кистень, 10-мĕш ĕмĕр, малтан В. Ф. Каховский патĕнче упраннă, халĕ Б. Ф. Каховский патĕнче
Марий-Эл республикин Юрино хули патĕнче 1958-мĕш çулта тупăннă чул катăкĕ, ăна А. Х. Халиков хăй валли туяннă
А.П. Смирнов археолог тупнă керамикăлла япаласемпе вĕсен фрагменчĕсем;
Сарабикулово ялĕнче (Лениногор. р-нĕ, Тутарстан) тупнă чул;
Именьково ялĕнче (Хусан кĕпĕрни) тупнă хĕç;
Пăлхар ялашĕнче тупнă йĕрĕлче;
Керамикăлла савăтсен катăкĕсем, керамикăлла савăтăн аври (Пÿлер, Алексеев. р-нĕ, Тутарстан);
Трой-Урай хулашĕнче тупнă тăм савăтăн фрагменчĕ (Рыбно-Слободской р-н, Тутарстан);
Бронза статуэтка, Училин. вăтам шкулĕн музейĕ (Арск р-нĕ, Тутарстан);
молитвенник (дата паллă мар, Заин. районĕ. музей, Тутарстан);
Шупашкар хулинче археологилле тĕпчевсем (Ю. Краснов, В. Каховский) ирттернĕ чухне тупнă артефактсем синчи рунăсем.
Çĕрĕ (17 ĕмĕр., пахăр, Хирти Явăш, Комсомольски районĕ, Чăваш Ен;
Шÿлкемен пĕр пайĕ (17 ĕмĕр., пăхăр, обнаружена при раскопках Мартынов. могильника в Козлов. р-не Чуваш. Респ.);
Антропоморфлă чул палăк (17 ĕмĕр вĕçĕ, Клемттел, Элмет районĕ, Тутарстан);
Антропоморфлă тепĕр чул палăк (1740, Клемттел, Элмет районĕ, Тутарстан);
Хĕрарăмсен çыруллă кĕписем, 18 ĕмĕр., тĕрĕ (музейсем: СПб., Чăваш. Респ., Хусан, Самар, Саратов, Уфа).

Тобиас Кёнигсфельд чăвашсен авалхи руна çырулăхĕ пирки

Шупашкар, 1733

А.А. Трофимов кĕнекинчен^[3]:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)

Стояла осень 1740 года. Участники научной экспедиции воглаве с первым в России астрономом академиком Н. И. Делилем возвращались из сибирского городка Березово, куда ездили для наблюдения за прохождением планеты Меркурий вблизи Солнца. По пути в Петербург отряд из восемнадцати человек остановился в Чебоксарах. Это было 14 октября. Один из членов экспедиции — Т. Кенигсфельд — записал в своем путевом дневнике, что «в этом городе имеется десять церквей из камня и также несколько каменных домов... Чебоксары... ведут торг с Астраханыо и Москвой...» Далее он отметил, что у них, то есть у чувашей-язычников, много деревянных и каменных памятников народной скульптуры, на которых написано «буквами, не похожими ни на русские, ни на татарские»

<Куçару: 1740-мĕш çулхи кĕркунне. Раççейри пĕрремĕш астроном Н.И. Делиль академик ертсе пыракан ăслав экспедицийĕн çыннисем Çĕпĕрти Берёзово хулинчен, — унта вĕсем Меркурий Хĕвел тĕлĕнчен иртнĕ саманта сăнама кайнă пулнă, — таврăннă. Петербургалла кайнă май, 18 çынран тăракан ушкăн Шупашкарта чарăнса тăнă. Ку октябрĕн 14-мĕшĕнче пулса иртнĕ. Экспедици пайташĕсенчен пĕри — Т. Кёнигсфельд — хăйĕн кунсеренлĕхĕнче çапла çырса хунă: «Ку хулара 10 чул чиркӳ тата çавăн пекех темиçе чул çурт... Шупашкар... Аçтăрханпа тата Мускавпа суту-илÿ çыхăнăвĕсенче тăрать...» Малалла вăл чăваш-киреметçĕсен йывăçран тата чулран тунă скульптура палăкĕсем пуррине калать, вĕсем çинче «вырăссенни пек те мар, тутарсенни пек те мар саспаллисемлĕ» çыравсем пур тет.>

Çавăн пекех

Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем

Вуламалли

Чăвашла

Трофимов А. А., Руна. // Чăваш чĕлхи. Энциклопеди словарĕ. Шупашкар, 2004.
Трофимов, А. А., Несĕлсен тĕрĕри çырулăхĕ çинчен. // Столетие чувашской письменности. – Чебоксары, 1973.
Трофимов, А. А. Çыруллă кĕпе [Текст] : калавсем / А. А. Трофимов, 1981. - 32 с.
Мартынов, В. Аваллăх арчинчи çыру тĕррине тĕпчекен / В. Мартынов // Хыпар. – 1996. – 28 пуш.
Туктар, В. Чăвашсен авалхи рунă çырулăхĕн тĕпчевçи : А. А. Трофимов ӳнер тĕпчевĕн докторне 70 çул / В. Туктар // Урал сасси. – 2005. – 3 нарăс (№ 4). – С. 3.
Туктар, В. Чăвашсен авалхи руна çырулăхне тĕпчекен : Алексей Александрович Трофимов профессор 70 çул тултарнă тĕле / В. Туктар // Канаш (Ульяновск обл.). – 2005. – 3 нарăс. – С. 4.
Туктар, В. Авалхи чăвашсен рунă çырулăхне тĕпчекен / В. Туктар // Тантăш. – 2002. – 25 ака (№ 17-18). – С. 4.

Вырăсла

Каховский, В. Ф. О рунической письменности древних чувашей / В. Ф. Каховский // Столетие чувашской письменности. – Чебоксары, 1973. – С. 23 – 34.
Регин Ю. К. РОЛЬ РУНИЧЕСКОГО ПИСЬМА ЧУВАШЕЙ В СИСТЕМЕ ЕВРАЗИЙСКИХ СРЕДНЕВЕКОВЫХ ПИСЬМЕННОСТЕЙ // Ю. К. Регин // Государственность восточных булгар IX – XIII вв. – Чебоксары : Таус, 2012. – 312 с.
Ф.В. Искендеров, И.Ф. Искендеров, Е.Ф. Костина. Азбука чувашских орнаментов и эмблем: учебное пособие,(ĕçлемен каçă)- Ульяновск: 2008. - 64 с.
Трофимов, А. А. О знаках, аналогичных руническим письменам / А. А. Трофимов // Орнамент чувашской народной вышивки : вопросы теории и истории / А. А. Трофимов. – Чебоксары, 1977. – С. 51-62.
Трофимов, А. А. Воссоздание алфавита древнечувашской рунической письменности / А. А. Трофимов // Проблемы письменности и культуры : материалы конф., посвящ. 250-летию со дня рождения чуваш. ученого и просветителя Ермея Рожанского – Чебоксары, 1992. – С. 15-26.
Трофимов А. А. Древнечувашская руническая письменность. // Этническая история и культура чувашей. Чебоксары, 1993.
Трофимов А. А., Руническая надпись на памятнике из Клементейкина. // Вестник Чувашской национальной академии. Ч., 1993 №1.
Трофимов А. А. БОЛГАРО-ЧУВАШСКАЯ РУНИЧЕСКАЯ ПИСЬМЕННОСТЬ — Электронла чăваш энциклопедири статья.
Трофимов, А. А. Древний язык чувашского орнамента / А. А. Трофимов. – Чебоксары: НИИ ЯЛИЭ, 1993. – 52 с.

Каçăсем

Асăрхавсем

^ Каховский В. Ф. Была ли письменность у чувашей в древности? / В. Ф. Каховский // Ученые записки ЧНИИ. – Вып. 21. – Чебоксары, 1962. – С. 201 – 225.
^ :Çапла каланă (вырăсла): "гипотеза существования рунического письма среди чувашской вышивки и переводы рунического письма, предлагаемых А. А Трофимовым, были поставлены под сомнение в работе Ю. К. Регина «Роль рунического письма чувашей в системе евразийских средневековых письменностей» [150, 223–239]." // Белова С. Н. Формирование у будущих педагогов-дизайнеров исследовательских умений на основе изучения традиционного народного костюма 2022 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.. Лиссертация на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. Чебоксары, 2015.
^ Трофимов, А. А. Древнечувашская руническая письменность : памятники : алфавит : дешифровка / А. А. Трофимов ; Чуваш. нац. акад., Науч.- исслед. ин-т яз., лит., истории и экономики при Совмине Чуваш. Респ. - Чебоксары : ЧНИИЯЛИЭ, 1993. - 49 с.

[1] Каховский В. Ф. Была ли письменность у чувашей в древности? / В. Ф. Каховский // Ученые записки ЧНИИ. – Вып. 21. – Чебоксары, 1962. – С. 201 – 225.

[2] :Çапла каланă (вырăсла): "гипотеза существования рунического письма среди чувашской вышивки и переводы рунического письма, предлагаемых А. А Трофимовым, были поставлены под сомнение в работе Ю. К. Регина «Роль рунического письма чувашей в системе евразийских средневековых письменностей» [150, 223–239]." // Белова С. Н. Формирование у будущих педагогов-дизайнеров исследовательских умений на основе изучения традиционного народного костюма 2022 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.. Лиссертация на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. Чебоксары, 2015.

[3] Трофимов, А. А. Древнечувашская руническая письменность : памятники : алфавит : дешифровка / А. А. Трофимов ; Чуваш. нац. акад., Науч.- исслед. ин-т яз., лит., истории и экономики при Совмине Чуваш. Респ. - Чебоксары : ЧНИИЯЛИЭ, 1993. - 49 с.

[1]

[2]

[3]