Çырулăх

Çырулăх — хыпарсене графикăллă çыру йĕрки, çын чĕлхин пурăну хормисенчен пĕри.

Тĕрлĕ çырулăхсен паллисем

Пĕр хыпарах тĕрлĕ чĕлхесемпе тата тĕрлĕ çырулăхсемпе палăртнă

Çын чĕлхисен çырулăхĕн тĕсĕсем

• Идеографи (пиктографи) — пĕлтерĕшĕпе çыхăннă çыру палли
• Фоноидеографиллĕ — пĕлерĕшĕпе те, сасăлăхĕпе те çыхăннă çыру палли
  • Логографиллĕ — çыру паллийĕ пĕр сăмаха пĕлтерет
  • Морфемăллă — çыру паллийĕ морфемăна пĕлтерет («Китай çырулăхĕ»)
• Фонетикăллă — çыру палли пĕр пĕлтерĕш сасси çумне çыхăннă
  • сыпăклă (силлаби) — кашни çыру пали пĕр сыпăка палăртать. Уйăраççĕ:
    • харпăр сыпăклă çыру — пĕр пек уçăсăр саслă, анчах тĕрлĕ уçă сасăллă сыпăксене тĕрлĕ паллăсемпе çыраççĕ (тĕслĕхрен, япон кани);
    • абугида — çакăн пек сыпăксемпе пĕр тĕплĕ паллăн улшăннă хормисене (сăмахран, эфиоп çырăвĕ) тата/е хушма паллăсемпе (инди çырăвĕ)
  • консонантăллă (квазиалфавитлă) — çырура уçăсăр сасăсене çеç палăртаççĕ. При своем развитии такие системы письма, как правило, обогащаются системами огласовок, в которых с помощью диакритических или дополнительных знаков можно обозначать гласные
  • Консонант вокаллă çыру — сас паллисемпе уçăллă сасăсене, çаплах уçăсăр сасăсене те палăртаççĕ; çырура çак тивĕçпе ĕçлеççĕ: «пĕр графема (çыру палли) — пĕр фонема».

Алфавитсем тесе çирĕп виçеллĕ алфавитлă йĕркелĕх паллисемлĕ фонетикăллă çырулăхсене палăртаççĕ. Алфавитсен паллисене сас паллисем теççĕ.

Çырулăхăн тĕп тĕсĕсем

Çывăх Тухăçпа Вăтаçĕр тавралахĕн авалхи çырулăхĕсем

• Авалхи икĕпат çырăвĕ
  • Мероит çырăвĕ
• Савăл çырулăхĕ
  • Шумер
  • Аккад
  • Элам
  • Хуррит савăл çырулăхĕ
  • Урарту
  • Хетт
  • Авалхи Перси
• Элам иероглифлĕхĕ
• Луви иероглифлĕхĕ
• Крит çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем
  • А йĕрĕллĕ çыру,
  • Б йĕрĕллĕ çыру,
  • Кипр-миной çырăвĕ,
  • Кипр çырăвĕ

Семитлă (сасăллă) çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем (грексенне шута илмен)

Пайпăл çырăвĕ Протоханааней çырулăхĕ Протосинай çырулăхĕ Угарит алфавичĕ (савăл çырулăхĕ) Финики çырулăхĕ Ибери çырăвĕ Авалхи Ливи çырăвĕ (нумиди) Тифинаг Турдетан çырăвĕ шифăрне уçайман гуанча çырăвĕ Карфаген çырăвĕ

Арамей çырулăхĕ Еврей алфавичĕ (тăваткаллă) Самарити алфавичĕ Сири çырăвĕ (серто, эстрангело, несториан) Арап алфавичĕ Джави — Малайзипе Индонези Уйгур çырăвĕ Монгол çырăвĕ Кăнтăр арави çырăвĕ Эфиоп çырăвĕ Кĕçĕн Ази алфавичĕсем

Семит евĕрлисен сĕмĕпе аталаннă çырулăхсем

• Орхон рунисем (тĕрĕк)
  • Пăлхар рунисем
  • Венгр рунисем
  • Иссык çырăвĕ
• Тана (Tāna) (габули тана) мальдив чĕлхи, XVII ĕмĕртен арап сĕмĕ айĕнче.

Грек алфавичĕ тата унăн тĕпĕпе çуралнă алфавитсем

• Грек алфавичĕ
• Итали алфавичĕ
  • Этрус алфавичĕ
  • Латтин алфавичĕ
• Кăпт çырăвĕ
• Готт çырăвĕ
• Кириллица

Грек евĕрлисен сĕмĕпе аталаннă çырулăхсем

Глаголица Рунăсем (герман) Эрмен алфавичĕ

Грузин çырăвĕ Агван çырăвĕ

Инди çырăвĕ (сыпăклă)

• Кхароштхи
• Брахми

Деванагари Бенгали алфавичĕ Тибет çырăвĕ Тохар çырăвĕ Мон çырăвĕ Бирма çырăвĕ

Тай çырăвĕ Кхмер çырăвĕ Лаос çырăвĕ Кави (авалхи яван çырăвĕ) Тагал çырăвĕ

Китай çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем

• Китай çырăвĕ
• Япон сыпăклă çырăвĕ
  • Хирагана
  • Катакана
• Чжурчжэнь çырăвĕ
• Кидань çырăвĕ
• Тангут çырăвĕ
• Чжуан çырăвĕ
• Корей çырăвĕ (Хангыль)

Ытти авал тата вăтам ĕмĕр çырулăхĕсем

• Майя çырăвĕ
• Ацтек çырăвĕ
• И чĕлхисен (Китай) цуань çырулăхĕ
• донгба çырулăхĕ (наси, Китай)
• Огамиллĕ çырăвĕ
• Авалхи пермь çырулăхĕ (абур)

XVIII-XX ĕмĕрсенче никĕсленнĕ çырулăхсем

Ази

• мяо чĕлхисен Пахау тата Полларда çырулăхĕ
• Варанг-кшити хо челхисем валли (мунда чĕлхисем, Инди)

• Теневиль идеографикăлă çырулăхĕ (чукчă чĕлхи валли

Африка

• Нко çырăвĕ (1949 çултанпа Гвинейпе Мали манден чĕлхисен çырулăхĕ)
• Басса (1900-мĕш çç. хальхи куна çити)
• Ваи (1820-мĕш çç. хальхи куна çити)
• Кпелле (1930-мĕш — 1940-мĕш çулсем)
• Лома (1930-мĕш — 1940-мĕш) Либерири
• Кикакуи, е менде (менде чĕлхи валли) (1921—1940-мĕш çулсенче), Сьерра-Леоне
• Бамум (1896—1950-мĕш) Камерун
• Османья (сомали чĕлхи валли)
• Мандомбе (1978) Анголăра, Конгăра тата ДРК

Америка

• Чероки çырăвĕ
• Канада сыпăклă çырăвĕ (кри, эскимос, оджибве тата ытти чĕлхисем валли)

Шутласа кăларнă чĕлхесен çырулăхĕ

• Тенгвар
• Ифкуиль чĕлхин уникаллă морфи-фонетикăллă çырулăхĕ

Шифăрне уçайман çырулăхсем

• Ронго-ронго
• Фестский диск
• Инд айлăмĕн çырулăхĕ (протоинд, е харапп çырăвĕ)
• Троян çырăвĕ
• Каролин утравĕсен çырулăхĕ

Вуламалли

• Дирингер Д. Алфавит. М. 1963, 2004.
• Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М. 1963.
• Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М. 1965.
• Фридрих И. История письма. М. 2004.

Çавăн пекех пăхăр

• Çырулăх историйĕ
• Палеографи

Каçăсем

• Грамматологи сăмахсарĕ
• Алфавит – этемлĕх тĕнчин куç кĕски
• Брейар Ж. Болезнь письма // Семиотика безумия. Сб. статей. - Париж-Москва, 2005, с. 64-72