Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем

Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем — вăтам ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар патшалăхĕн тата Ылттăн Уртари çав ятпах паллă тăрăхăн эпиграфика палăкĕсем.

Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш патĕнчи тепĕр чул юпа (1347)

Чăннипе илсен, монголсемчченхи Атăлçи Пăлхартан çак ятпа асăнмалли япаласем çукпа пĕрех темелле, çавăнпа та кунта ытларах 13-14 ĕмĕрсенчи чул палăксем çинчи эпитафисем пирки сăмах пырать.

Палăксен йышĕ

13-14-мĕш ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен тупса палăртнă йышне уйрăм регионсем тăрăх пăхса палăртма аван.

Пăлхар хулашĕн территорийĕнче тупса палăрнисем — 158 штук
Саккам территорийĕнче тупса палăрнисем (Пăлхар хулашĕсĕр пуçне) — 128 штук
Хусан хулин таврашĕнче тупса палăртнисем — 26 штук
Атăлăн сылтăм çыранĕнче тупса палăрнисем — 50 штук

Çапла вара, пурне те пĕрле хушсан 362 штук. Ку цифрăсене пурне те Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен илнĕ^[1].

Мĕнпур кунашкал палăксен йышĕ, чăнах та, 400 патнелле çывхарса пырать^[2].

Хальхи тĕпчевçĕсем шута илнĕ мĕнпур 362 палăка пăхса тухма тăрăшаççĕ. Гарун Юсупов пăхса тухнă палăксен шучĕ 200 таврашнелле теме пулать (палăксен 90% р,л-чĕлхепе тенĕ вăл). Марсель Ахметзянов 161 палăка пăхса тухнă, ятарлă таблица тунă. Р,Л-чĕлхеллĕ палăксен йышĕ 90 процентран чылай каярах тесе палăртнă. Анчах та Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен з,ш-чĕлхеллисем 4 штук çеç пулни курăнать.

Ю. Юменальев тата С. Ювенальев та, каллех хайхии Г. Мухаметшин çине таянса, анчах тĕп çăлкуçа кăтартмасăр, тупса палăртнă палăксен шучĕн ыйтăвне хускатаççĕ^[3]^:17. Çапла пулса тухать: мĕнпурĕ 274 палăк, вĕсенчен 43-шĕ арабла, 4-шĕ тĕрĕкле (стандартлă тĕрĕкле тесе ăнланмалла). Ытти 227 палăк «сăварпăлахарла» (пăлхарла тесе ăнланмалла) (78 палăка Пăлхар хулашĕнче, 84 штукне Саккамра, 22 штукне Хусан таврашĕнче, 43 штукне Атăлăн сылтăм енче тупнă). Ахăртнех, ку авторсем кивелнĕ информаципе усă курнă.

Н. И. Ашмарин хăйĕн «Болгары и чуваши» кĕнекинче Атăлçи пăлхарсен 12 эпитафине илсе кăтартнă теççĕ, анчах та вăл чăннипе 93 палăка пăхса тухнă. Кĕнеки компактлă пултăр тесе, пурне те унта асăнман.

Вуламалли

Хузангай А. П. Булгарские эпиграфические памятники — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья.
Хузангай А. П. Диглоссия и типология языковой ситуации в Волжской Булгарии: функциональный и этнический аспекты. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2
Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. М., 1987;
Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.–Л., 1960;
Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. Wiesbaden, 1955;
Róna-Tas A., Fodor S. Epigraphica Bulgarica: A Volgai Bolgar – török feliratok. Szeged, 1973;
Ligeti L. A magyar nelv török kapcsolatai a honfoglalás etőtt és az Árpádkorban. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1986 602 I.
Tekin T. Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988;
Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993.

Чăваш республикин территорийĕнчи палăксем пирки

Браславский Л. Ю. Мемориально-надгробные сооружения. // Браславский Л. Ю. Ислам в Чувашии. Чебоксары, 1997, с.160. — см. с.58-61.
Волков И.В., Мадуров Д. Ф. Белокаменные надгробия с эпитафиями с территории Чувашии^[4] // Мадуров Д.Ф. декоративное искусство и праздники чувашей(ĕçлемен каçă). — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2004. — с. 287, ил. — С. 46-51.
Каховский В. Ф. Булгарские памятники на территории Чувашии // История исследования археологических памятников в Чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. Чебоксары, 1995.
Милли (Прокопьев) А Н. Отчёт о поездке с целью фотографирования древнечувашских надгробных надписей в пределах Чебоксарского и Цивильского уездов (1925 г.) // НА ЧГИГН. Отд. I. Ед. хр. 20. Инв. № 990. Л. 248-278.
Михайлов Е. П. Фотоснимки надгробных камней, сделанные входе экспедиции 1984 г. в Комсомольском, Яльчикском, Батыревском, Шемуршинском районах Чувашской АССР // НА ЧГИГН. Отд. И. Ед. хр. 803. Инв. № 7021.
Мухаметшин Д. Г., Михайлов Е. П., Иванов В. Н. (Алмантай). Эпиграфические памятники Чувашии. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2
Усманов, Венер Мударисович. Чувашстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре Казан, 2022.

Каçăсем

Асăрхавсем

^ Мухаметшин Д. Г. Татарские эпиграфические памятники. Региональные особенности и этнокультурные варианты. Серия «Археология евразийских степей». – Выпуск 6. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 132 с. илл. — С. 85-99.
^ Кун пирки А. П. Хусанкайăн Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статйинче те каланă.
^ Ювенальев Ю. Ю., Ювенальев С. Ю. Культура суваро-булгар. Этническая религия и мифологические представления. — Чебоксары, 2013. — 128 с., илл. ISBN-978-5-7361-0154-2
^ Вырăсла çапла хушса çырнă: "Этот раздел подготовлен при содействии кандидата исторических наук, эпиграфиста И.В. Волкова (Институт культурного и природного наследия)."

[1] Мухаметшин Д. Г. Татарские эпиграфические памятники. Региональные особенности и этнокультурные варианты. Серия «Археология евразийских степей». – Выпуск 6. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 132 с. илл. — С. 85-99.

[2] Кун пирки А. П. Хусанкайăн Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статйинче те каланă.

[3] Ювенальев Ю. Ю., Ювенальев С. Ю. Культура суваро-булгар. Этническая религия и мифологические представления. — Чебоксары, 2013. — 128 с., илл. ISBN-978-5-7361-0154-2

[4] Вырăсла çапла хушса çырнă: "Этот раздел подготовлен при содействии кандидата исторических наук, эпиграфиста И.В. Волкова (Институт культурного и природного наследия)."

[1]

[2]

[3]

[4]