Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем

Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем — вăтам ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар патшалăхĕн тата Ылттăн Уртари çав ятпах паллă тăрăхăн эпиграфика палăкĕсем.

1349-мĕш çулхи чул юпа. Тутарстанти Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш

Çыруллă чул юпа катăкĕ. Пăлхар хулинчен.

Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш патĕнчи тепĕр чул юпа (1347)

Чăннипе илсен, монголсемчченхи Атăлçи Пăлхартан çак ятпа асăнмалли япаласем çукпа пĕрех темелле (е пачах та çук), çавăнпа та кунта ытларах 13-14 ĕмĕрсенчи чул палăксем çинчи эпитафисем пирки сăмах пырать.

Вилтăприсем çине çыруллă чул юпасем лартас йăлана, Ылттăн Урта тапхăрĕнче, Вăтам Азирен (Хорезмран) тата Кавказран миграциленĕ çынсем илсе килнĕ.

Палăксен йышĕ

13-14-мĕш ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен тупса палăртнă йышне уйрăм регионсем тăрăх пăхса палăртма аван.

1. Пăлхар хулашĕн территорийĕнче тупса палăрнисем — 158 штук
2. Саккам территорийĕнче тупса палăрнисем (Пăлхар хулашĕсĕр пуçне) — 128 штук
3. Хусан хулин таврашĕнче тупса палăртнисем — 26 штук
4. Атăлăн сылтăм çыранĕнче тупса палăрнисем — 50 штук

Çапла вара, пурне те пĕрле хушсан 362 штук. Ку цифрăсене пурне те Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен илнĕ.

Мĕнпур кунашкал палăксен йышĕ, чăнах та, 400 патнелле çывхарса пырать.

Хальхи тĕпчевçĕсем шута илнĕ мĕнпур 362 палăка пăхса тухма тăрăшаççĕ. Гарун Юсупов пăхса тухнă палăксен шучĕ 200 таврашнелле теме пулать (палăксен 90% р,л-чĕлхепе тенĕ вăл). Марсель Ахметзянов 161 палăка пăхса тухнă, ятарлă таблица тунă. Р,Л-чĕлхеллĕ палăксен йышĕ 90 процентран чылай каярах тесе палăртнă. Анчах та Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен з,ш-чĕлхеллисем 4 штук çеç пулни курăнать.

Ю. Юменальев тата С. Ювенальев та, каллех хайхии Г. Мухаметшин çине таянса, анчах тĕп çăлкуçа кăтартмасăр, тупса палăртнă палăксен шучĕн ыйтăвне хускатаççĕ. Çапла пулса тухать: мĕнпурĕ 274 палăк, вĕсенчен 43-шĕ арабла, 4-шĕ тĕрĕкле (стандартлă тĕрĕкле тесе ăнланмалла). Ытти 227 палăк «сăварпăлахарла» (пăлхарла тесе ăнланмалла) (78 палăка Пăлхар хулашĕнче, 84 штукне Саккамра, 22 штукне Хусан таврашĕнче, 43 штукне Атăлăн сылтăм енче тупнă). Ахăртнех, ку авторсем кивелнĕ информаципе усă курнă.

Н. И. Ашмарин хăйĕн «Болгары и чуваши» кĕнекинче Атăлçи пăлхарсен 12 эпитафине илсе кăтартнă теççĕ, анчах та вăл чăннипе 93 палăка пăхса тухнă. Кĕнеки компактлă пултăр тесе, пурне те унта асăнман.

Икĕ чĕлхеллĕ мăссăльманла чул юпасем

Атăлçи Пăлхар чул юписенчен ытларах пайĕ мăссăльман тĕнĕпе çыхăннă. Чĕлхе тĕлĕшпе пăхсан вара — ытларахăшĕ икĕ чĕлхеллĕ: арабла тата тĕрĕкле ротацизмлă е арабла тата тĕрĕкле зетацизмлă. Çав вăхăтрах юлашкинчен асăннă икĕ ушкăн калăпăшĕсемпе тан маррине те ятарласах палăртас пулать.

Трнскрипци тата транслитераци

Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсене, эрменлисене шутламасан, пĕтĕмпех араб графикипе çырнă. Çапла вара, вĕсене вулас тесен, араб çырулăхне пĕлмелле. Кайран вара, мĕн вуласа пĕлнине, урăх çырулăх çине те куçарма пулать. Урăх чĕлхене тÿрех куçарма вара васкамалла мар. Саспаллишерĕн, сăмахшерĕн, мĕнле пур, çавăн пек, çырса тухмалла чăн малтан. Çак процеса транскрипци тата транслитераци теççĕ. Çак ĕçе тĕрĕс, пысăк ăсталăхпа тăвас тесен, араб çырулăхĕн вăтам ĕмĕрсенчи (13-14-мĕш çĕрçуллăхсем) уйрăмлăхĕсене те пĕлмелле, палеогафилле тĕпчевсем тумалла. Çапла палăртса тухнине кирек хăçан та тытса куçарма май пур. Мĕн çырнинчен ытларах мĕнле чĕлхепе çырни пысăкрах пĕлтерĕшлĕ теме пулать. Акă пĕр тĕслĕх, 1307-мĕш çулхи палăк çинчи çыру (шупка тĕспе араблине, тĕксĕм тĕспе тĕрĕклине кăтартнă):

Äl-хökmü li-l-lahi-l-gäliji-l-käbiri. Jljаs аuli Jsmаgil аuli Мöхämmäd bälüкü. Räxmätü-l-lähi gäläjhi räхmätän vаsigätän. Таriха žеti zür аltуšу žаl zu-1-qagidä аjху išnа äči. Čаrimsän sуvnа bаrsа v(i)lti.

Ку тĕслĕхе М. Закиев кĕнекинчен илнĕ, — транскрипцине е хăй тунă, е урăх çыннăн транскрипцийĕпе усă курнă. Çак япаланах А. П. Хусанкай еплерех транскрипциленине пăхар тата.

Atner Huzangaj

1)Тÿре ĕçĕ çулти аслă аллах аллинче

2)Ильяс ывăлĕ Исмаил

3)ывăлĕн Мухаммадăн палăкĕ

4)Тивлечĕ аллахăн уншăн чикĕсĕр

5)пултăр! Тарăхĕ: çичĕ

6)çĕр олттăшĕ çол, зилькади

7)ойăхĕшĕнчеччĕ. Çарăмсан

8)шывне пырса вилчĕ

Ку автор текстăн арабла пайне транскрипцилесе тăман, тÿрех чăвашла куçарнă. Тĕрĕкле пайĕ вара — чăнах та транскрипци (тен, хăшпĕр кăлтăксем пур пулсан та), куçару мар. Кунта та текстăн тĕрĕкле пайĕ тĕксĕм, арабла пайăн чăвашла куçарăвĕ — шупка. Енчен те камăн та пулин çак транскрипцисен-транслитерцисен-куçарусен тĕрĕслĕхне тишкерес килет пулсан, унăн хăйĕн мĕнпур ĕçе çĕнĕрен, малçăлкуç çине таянса, тума тивет. Е ытти авторсен транскрипцийĕсемпе танлаштарса пăхмалла. Халлĕхе вара акă мĕн палăртма пулать. Текста транскрипциленĕ чухне А. П. Хусанкай арабçă ăслăлăх тĕрĕслĕхне çеç мар, хальхи чăваш вулавçин кăмăлĕ-туйăмĕсене те шута хума тăрăшнă. Çавна кура оригиналтан кăштах пăрăннă вырăнсем те пур темелле. Анчах та вĕсем нумаях мар, çапла вара, транскрипци унта транскрипциех пулса юлать.Калăпăр, «Çарăмсан шывне пырса вилчĕ» тенине илер. Оригиналта «пырса» мар, «парса». Ку вăл çак сăмах темиçе çĕр çул каялла чăваш чĕлхинче кăшт урăхларах янранине пĕлтерет, мĕншĕн тесен фонетикăлла куçăм пулса иртнĕ.

Çынсем мĕнле чĕлхепе калаçнă?

Н. И. Ашмарин

Вилтăприсем çинчи чул юпасенчи эпитафисене мĕнле чĕлхесемпе çырнине кура, тĕрĕкле р-чĕлхепе тата тĕрĕкле з-чĕлхепе теме пулать.

Çав вăхăтрах «Хусан шкулĕн» ăславçисем урăхларах карччынсем те кăлаарса тăратнă, халĕ те тăратаççĕ.

Ылттăн Урта пуçлансан унчченхи Атăлçи Пăлхар территорине кăнтăртан (Хорезмран, Вăтам Азирен, Кавказран) урăх çынсем килсе вырнаçма пуçланă. Çакă эпитафисенче кăтартнă çынсен тахаллусĕсенчен, титулĕсенчен, ячĕсенчен курăнать. Вĕсем, паллах, кунти пăлхар чĕлхине малтанласа пĕлмен темелле. Çапах та пурăна-киле ăна алла илме, вĕренме пуçланă. Кунашкал майпа вĕсем икĕ чĕлхеллĕ çынсем (билингвсем) пулса тăнă. Хăйсен малтанхи тĕрĕкле з-чĕлхине те, пăлхарсен тĕрĕкле р-чĕлхине те пĕлмешкĕн тытăннă.

Çапла вара чул палăксем хушшинче икĕ чĕлхине те куратпăр. Анчах та пурпĕрех р-чĕлхеллисем чылай нумайрах. Мĕншĕн тесен вырăнти халăх çав чĕлхепе калаçнă, эппин, вăл чĕлхен управçи-усравçисем те ытларах. Ĕнтĕ килсе вырнаçакансен чĕлхи вырăнти çынсен чĕлхине ку вăхăтра хĕссе кăларса пынă тени ниепле те чăн пулма пултараймасть. Каярахпа, ахăртнех, урăхларах самана пуçланнă, лару-тару улшăнăннă. Вăл вара — пачах урăх ыйту.

Илер-ха, акă, Иски-Рязвп ялĕн масарĕнче тупнă XIV ĕмĕрти икĕ палăка, ашшĕн тата ывăлĕн вилтăприйĕсем çинче лартнăскерсене. Ашшĕн палăкĕ çинче з-чĕлхеллĕ тĕрĕкле çыру, ывăлĕн палăкĕ çине р-чĕлхеллĕ терĕкле çыру. Ф. С. Хакимзянов çакна курать те, пире ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхепе калаçма пултарайман пек кăтартакан шухăш патнелле сĕтĕрме хăтланать,. Анчах та ку тĕрĕс мар шухăш. Мĕншĕн тесен ашшĕпе ывăлĕн чĕлхисем тĕрлĕрен пуласси паянхи пурнăçра та питĕ анлăн сарăлнă. Калăпăр, çапла майпа, акă, паянхи тутарсем те, чăвашсем те вырăсланса пыраççĕ чылай чухне. Ара, сахал-им пирĕн хушăра ашшĕ-амăшĕн чĕлхине пачах та пĕлмен е начар пĕлекен ывăлĕ-хĕрĕсем? Пур кунашкал çынсем, пур. Эппин еплерех ăнлантарма пулать-ха палăксенче ÿкерĕннĕ çакнашкал ситуацие? З-чĕлхеллĕ ашшĕ кунта килсе вырнаçнă килйышĕпе, пурăна-киле вĕсем ытларах та ытларах р-чĕлхепе калаçма пуçланă. Çавна кура тĕрлĕ ăрури çынсен палакĕсенчи чĕлхесем те тĕрлĕрен. Вăхăт иртнĕçемĕн «çиеле тухакан» чĕлхе ку тĕслĕхре — р-чĕлхе.

Ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхеллĕ пулма пултарайман пек кăтартма хăтланни Ф. С. Хакимзянова мĕншĕн кирлĕ пулнă-ха? Пăхса тухакан икĕ чĕлхерен пĕри «вилĕ» пек кăтартма. Имĕш, р-чĕлхепе чăннипе никам та калаçман та, вăл ячĕшĕн çеç тахçан авалтан «функционаллă» майпа сыхланса юлнă иккен. Ĕненме е шута илме пулать-и-ха çакнашкал шухăша?

Енчен те çакнашкаллăха чăна хурас пулсан та, р-чĕлхе факторне пурпĕрех айккинелле катертейместĕн. Ара, вăл мĕншĕн «фукционаллă» пулса тăнине ăнлантарма тивет вĕт-ха кун пек чухне. Çапла вара, ку çынсен несĕлĕсен чĕлхи р-чĕлхе пулни патне çитсе тухатăн. Р-чĕлхеллĕ пулнă та, анчах ăна темшĕн пăрахнă иккен. Ăнлантару çук. Апла-тăк, ку фантазипе тан япала.

Енчен те 13-14-мĕш ĕмĕрсенчи çынсен чĕлхисене палăртрăмăр-тăк, маларахри саманасем пирки те калама пулать. Р-чĕлхе вăл вăхăтра тĕнчипе те урăх ниçта та пулман. Çавăнпа та вăл чĕлхепе калаçакансене таçтан урăх тĕлтен килсе ернĕ теейместĕн. Вĕсем çак тĕлте çеç, Атăлпа Шур Атăл тăршшĕнче, пурăннă. Эппин, маларахри ĕмĕрсенче те (монгол-тутарсем килсе тапăниччен) çаплах пулнă. З-чĕлхеллисем тĕлĕшпе вара апла калаймастăн. Мĕншĕн тесен з-чĕлхе вăл стандартлă тĕрĕк чĕлхи, ытти мĕпур тĕрĕксем, пăлхарсемсĕр пуçне, çав чĕлхепе калаçаççĕ. Вăл шутра Дешт-и-Кăпчакра та, Хорезмпа ытти Вăтам Азире те, Çĕперте те, Кавказра та. Монголсемчченхи Атăлçи Пăлхарта пулни тĕлĕшпе çеç çирĕплетсем калама çук. Çителĕлĕ таран пулман вĕсем унта ун чухне.

Н. И. Ашмарин 1902-мĕш çултах ак çапла каласа хăварнă:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Язык волжских болгар тождественен с современным чувашским

<Куçару: Атăлçи пăлхарсен чĕлхи хальхи чăваш чĕлхипе çавахлăхла.>

Эпитафисем — литература палăкĕсем

С. М. Червонная ÿнер тĕпчевçи XIII-XIV емĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпитафийĕсем пирки мĕн çырнине илсе кăтартатпăр (унта вăл вĕсен литературăлла пĕлтерĕшне уçса парать).

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

...в XIII-XIV веках, сквозь жёсткий панцирь теологической схоластики в словах, начертанных на камне, прорывалась живая творческая мысль и как бы слышалась порой то обстоятельная размеренная речь стремящегося к исторической истине и фактичесой точности летописца, хронографа общебулгарских или локальных — городских, сельских, семейных событий, то взволнованная лирическая поэзия, окрашенная личным чувством боли и нежности. Во всех случаях, говоря о синтезе архитектуры, пластики, графики и слова, мы можем вести речь о высоком уровне, стилевой зрелости комплекса пластических искусств и одновременно зачатков художественной литературы, включающей в себя и научное (историческое, географическое, теологическое), и вдохновенно-поэтическое, и фантастическое начало. Мастеру-резчику было небезразлично, как и что он должен начертать и выразить на камне, оставить на века. Этот повышенный интерес к слову, эта активная роль литературного начала придавала как бы усиленную рациональность, интеллектуальность, особую окраску «мусульманской учёности» булгарскому мемориальному искусству. Скульптор-резчик должен был быть высокообразованным человеком, не просто грамотным, но эрудированным, даже учёным, не только художником, но и немного поэтом. Именно поэтические достоинства булгарских эпитафий прежде всего были выявлены учёными.

<Куçару: ... XIII-XIV ĕмĕрсенче, чул çинчи сăмахсен теологилле схоластикин нăкă панцирĕ витĕр, чĕрĕ креативлă шухăш сăрхăннă, çапла вара, е историлле чăнлăх тата фактсен тĕллĕхĕ патне туртăнакан çырсапыравçăн, пĕтĕм Пăлхарăн е хула, ял, килйыш шайĕнчи локаллĕ пулăмсен хронографĕн, тÿлек те тĕплĕ пуплевĕ, е харкамлăхăн ырату тата ачашлăх туйăмĕпе сăрланнă хумахануллă лирикăлла поэзи илтĕннĕ кас-кас. Кашнийĕнчех, архитектура, пластика, графика тата сăмах синтезĕ пирки каланă май, эпир пластикăлла ÿнерсен комплексĕн тата, çав вăхăтрах, ăславла та (историлле, географилле, географилле), хавхаланулла-позилле те, фантастикăлла та енсене пĕрлештерекен илемлĕхлĕ литературăн тĕввисен çÿллĕ шайĕ, стиль тĕлĕшĕнчи ÿсĕмлĕхĕ пирки сăмахлама пултаратпăр. Чулçă маçтăршăн хытă ĕскер çинче мĕн касса ĕмĕрлĕхе мĕн кăтартасси пушали пулман. Сăмах патнелли çак «мăкăрăлчăк» кăсăк, литературăлăхăн активлă çак ролĕ Пăлхар мемориаллă ÿнерне вăйлăлатнă рационаллăхпа, интеллектуаллăхпа, «мăссăльманла ăславлăхăн» уйрăм тĕсĕпе пуянлатса тăнă. Пăлхар эпитафийĕсен шăпах позилле пахалăхĕсем ĕнтĕ ăславçăсене чăн малтан витернĕ.>

Ку сăамахсене автор мĕнпур палăксем пирки калать, анчах та, каларăмăр ĕнтĕ, вĕсенчен ытларахашĕ тĕрĕкле р,л-чĕлхеллĕ е, А. Рона-Ташăн чăваш чĕлхин периодизацийепе килешÿллĕн, ĕлĕкхи, вăтам ĕмĕрсенчи чăвашла.

Вуламалли

• Хузангай А. П. Булгарские эпиграфические памятники — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья.
• Хузангай А. П. Диглоссия и типология языковой ситуации в Волжской Булгарии: функциональный и этнический аспекты. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2
• Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. М.: Наука. 1978 206 с.
• Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. М., 1987;
• Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.–Л., 1960;
• Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. Wiesbaden, 1955;
• Róna-Tas A., Fodor S. Epigraphica Bulgarica: A Volgai Bolgar – török feliratok. Szeged, 1973;
• Ligeti L. A magyar nelv török kapcsolatai a honfoglalás etőtt és az Árpádkorban. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1986 602 I.
• Tekin T. Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988;
• Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993.

Чăваш республикин территорийĕнчи палăксем пирки

• Браславский Л. Ю. Мемориально-надгробные сооружения. // Браславский Л. Ю. Ислам в Чувашии. Чебоксары, 1997, с.160. — см. с.58-61.
• Волков И.В., Мадуров Д. Ф. Белокаменные надгробия с эпитафиями с территории Чувашии // Мадуров Д.Ф. декоративное искусство и праздники чувашей(ĕçлемен каçă). — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2004. — с. 287, ил. — С. 46-51.
• Каховский В. Ф. Булгарские памятники на территории Чувашии // История исследования археологических памятников в Чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. Чебоксары, 1995.
• Киселев Михаил Юрьевич – кандидат исторических наук, руководитель Центра учета и обеспечения сохранности документов Архива РАН. АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ЧУВАШСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ПО ДАННЫМ ДРЕВНЕ-ЧУВАШСКИХ КЛАДБИЩ // Проблемы истории, филологии, культуры. 4 (2020), 230–237 ©Автор(ы) 2020 DOI: 10.18503/1992-0431-2020-4-70-230–237
• Милли (Прокопьев) А Н. Отчёт о поездке с целью фотографирования древнечувашских надгробных надписей в пределах Чебоксарского и Цивильского уездов (1925 г.) // НА ЧГИГН. Отд. I. Ед. хр. 20. Инв. № 990. Л. 248-278.
• Михайлов Е. П. Фотоснимки надгробных камней, сделанные входе экспедиции 1984 г. в Комсомольском, Яльчикском, Батыревском, Шемуршинском районах Чувашской АССР // НА ЧГИГН. Отд. И. Ед. хр. 803. Инв. № 7021.
• Мухаметшин Д. Г., Михайлов Е. П., Иванов В. Н. (Алмантай). Эпиграфические памятники Чувашии. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2
• Усманов, Венер Мударисович. Чувашстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре Казан, 2022.

Каçăсем

• Фарид Хакимзянов: «Чуваши написали жалобу в Академию наук СССР, мол, татары их давят»
• Эпиграфические памятники города Булгара — Сувар.рф сайтран