Сăварсем
Сăварсем (сабирсем, савирсем, суварсем) — пĕрремĕш пинçуллăхри юркăн йăхсен ушкăнĕ. Хăшпĕр шухăшсемпе, çак ятран "Çĕпĕр" сăмах пулса тухнă[1].
Генезис
тӳрлетКун-çулĕ
тӳрлетÇĕпĕр тапхăрĕ
тӳрлетСăварсем Анăç Çĕпĕре Вăта Азирен хунсемпе пĕрле килнĕ шухăш пур[2][3].
Кавказ (Арамаçи) тапхăрĕ (V—VII ĕм.)
тӳрлетСăварсем пирки хыпар сахал. Сăварсем Çурçĕр Кавказри питĕ хăватлă халăх шутланнă. Анчах та вĕсен политика пĕрлĕхĕ пулман, вĕсем темиçе сыпăкран тытăнса тăрса пĕр-пĕрне хирĕç хăтланнă. Висанти тата нумайрах Сасан Иранĕ çине пĕрмай тапăннă, çак патшасем сăварсене хĕсметре усă курнă. 521 çулта висанти императорĕ Юстин сăварсен Зилигд çулпусне перссем çине вăрçăпа кайма çавăрать. Анчах та Зилигд, Иранран кучченеç туянсанах, 20 пин çарпа Иран енне куçса Висанти çине тапăнать. Вара Юстин Иранпа лăпкăлах килĕшĕвне тăвать те перссем сăварсен çарне аркатса тăкаççĕ.
527 çулта иран çĕрĕсем çумĕнчи сăварсене Болахăн тăлăха юлнă арăмĕ — Боарикс — тытса тăрать. Вăл Висантипе пĕрлĕ пулма килĕшет. Боарикс сăварĕсен хыçĕнче пурăнакан сăвар йăхĕсен иккĕ çулпуçĕ Иран патши майлă пулаççĕ. Хирĕçсе кайса пĕр çулпуçне — Глома — вĕлернĕ, тепĕрне — Тираниса — тыткăна илсе Кустантина трофей вырăнне ярса панă.
Сăварсем иран çарĕнче, 528—531 çç. компанинче, хĕсметре тăнă. Вĕсем хайсене Лазикăшăн пынă иран-висанти вăрçи вăхăтĕнче (550—556) маттур кăтартаççĕ. Лазсен тăрăмĕ Губац сăварсемпе алансене хăйнеперссенчен хӳтĕлеме илет, анчах та укçа парса татаймасть те тăмăрсем Иран енне куçаççĕ. Висанти императорĕ Юстиниан кирлĕ суммăна ярса парать. Сăварсен виççĕ çулпуçĕ укçа патне Петрăна хупăрласа илнĕ висанти çарне çитеççĕ,. Сăварсем висантисене куçармалли таран тума вĕрентеççĕ, çакна пула хулан туртса илеççĕ.
Сăварсен мăнаçлăхĕ хăйсем хушшинчи хирĕçӳсене пула пĕтсе пырать. 562 çулта перс шахĕ Хосрой сăварсене çапса аркатать. Пĕр пайне тыткăна илсе Кабала патĕнче пурăнма вырăн парать. Ыттисене каялла Дагестана хăваласа ярать. Каçпи хушăкĕнче вăл Дербент кармана никĕслет, çак вара сăварсен малашнехи тапăнăвне чăрмав кӳрет[4].
VII—VIII ĕмĕрсенче сăварсен юлнă йăхĕсем Куман анатĕнче тата Çурçĕр Дагестанра, хасарсене пăхăнса пурăннă, вĕсене хунсем тенĕ. 682 çулта хун-сăварсен çулпуçĕ — Улăп Илитвер Христос тĕнне йышăнать[5].
463 çулта сăварсене хăйсен çĕрĕсенчен аварсем тĕкнипе тухса çурçĕр Дагестана çитсе унти пăлхар йăхĕсен территорине йышăннă. 508 çулта вĕсем Эрмение, Каппадокие тата Галатие тапăнса питĕ тустараççĕ[6]. Сăварсем кунта, Терекпа Атăл хушшинче хăйсен патшалăхне туса хунă, тĕп хули Вăрачан (халĕ Даргин Аул Урцеки) хули пулнă[7].
Атăлçи тапхăрĕ
тӳрлетVIII ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче (737 çулĕ тĕлн.) арапсем пĕрмай тапăннине пула сăварсем пăлхарсемпе пĕрле Ватам Атăлçине куçса каяççĕ, унта вĕсем именьково этеплĕхĕн йăхĕсемпе тĕл пулаççĕ, Сăвар хулана никĕслеççĕ[8]. Атăлçи сăварĕсен пĕр пайĕ анăçалла, Тăнăвар еннелле куçать, унта вăл, славян йăхĕсемпе хутăшса, северян халăхĕ (волынь этеплĕхĕ) пулса тăрать, тепĕр пайĕ Атăл тăрăхĕнчех юлса, Атăлçи Пăлхар çĕр-шывне кĕрет, вырăнти ушкăнсем хушшинче майĕпен ирĕлсе пĕтет.
Тăхăмсем
тӳрлетАсăрхавсем
тӳрлет- ^ Анăç Çĕпĕр халăхĕсĕм(ĕçлемен каçă)
- ^ Golden P. B. An introduction to the history of the Turkic Peoples (ethnogenesis and state-formation in medeival and early modern Eurasia and the Middle East). — Wiesvaden, 1992. — P. 105—106
- ^ Исхаков Д. М. Об общности этнической истории волго-уральских и сибирских татар (булгарский, золотоордынский и позднезолотоордынский периоды) // Сибирские татары. Монография. — Хусан: Институт истории АН РТ, 2002. — С. 33
- ^ Хроника хазар
- ^ Хазары
- ^ Великая Болгария: начало истории и культуры
- ^ К локализации савир (по данным «Армянской географии» VII в.) 2007 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ С. Плетнева. Хазары. Глава 5 Новая география Хазарии
- ^ Сăварсем пирки 2011 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Фахрутдинов Р. Г. Очерки по истории Волжской Булгарии. — М: Наука, 1984. — С. 16-17, 42, 187.
Вуламалли
тӳрлет- Артамонов М. И., История хазар. — Л., 1962.
- Глашев А. А. Очерки истории хазар. Ин-т тюркологии и Ин-т арх. Кавказа. М., 2009, Изд-во «У Никитских ворот» (ISBN 978-5-91366-106-7).с. 118—142.
- А. А. Глашев. К вопросу о языке хазар и гуннов Северного Кавказа //Вопросы алтайской филологии. Вып. III. Сб. памяти Э. Р. Тенишева. Ин-т языкознания РАН и Ин-т арх. Кавказа. М.: Изд-во «Тезаурус», 2008. с. 34-55.
- Гмыря Л. Б. Царство гуннов (савир) в Дагестане. 1980. Автореф. канд. дисс.
- Новосельцев А. П. Восточная Европа V — первой половины VII века и образование Хазарского государства. // Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М., «Наука», 1990. — Глава 3.
- Ситнянский Г. Ю. Фольклорные версии исторического прошлого юга Западно-Сибирской низменности в начальный период тюркизации (V—IX вв.). 2013 ҫулхи Ака уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ. // Ситнянский Г. Ю. История лесостепной полосы Западной Сибири в V—XVIII вв. по данным фольклора тюркских народов. — Дипломная работа по кафедре этнографии и музееведения Омского госуниверситета, 1989. — Глава I, § 1, с. 19-21.