Крым тутарĕсен чĕлхи

Крым тутарĕсен чĕлхи
Тăван ячĕ:	Qrımtatar tili, Qrım tili, Кърымтатар тили, Кърым тили
Патшалăхсем:	Раççей, Ӳспекстан, Турци, Румыни, Болгари
Регионсем:	Крым
Официаллă статус:	Крым Республики
Калаçакансен пур йышĕ:	тĕп-тĕрĕс паллă мар, 400 000 яхăн, пулас
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
	Алтай çемьи Тĕрĕк турачĕ Кăпчак ушкăнĕ Половец-кăпчак кĕçĕн ушкăнĕ (вăтам диалект тата литература стандарчĕ) Ногай-кăпчак кĕçĕн ушкăнĕ (çеçенхир диалекчĕ) Огуз ушкăнĕ Турккă кĕçĕн ушкăнĕ (кăнтăр çыран диалекчĕ)
Çырулăх:	латиница(Официаллă çырулăхĕ 1992 çултанпа), кириллица, 1920-мĕш çулсемчен арап çырăвĕ
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	кры 347
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	crh
ISO 639-3:	crh
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Крым тутарĕсен чĕлхи (крым-тут. Qrımtatar tili, крым-тут. Кърымтатар тили, крым-тут. Кърымтатарджа) — Крым тутарĕсен чĕлхи, кăпчак чĕлхисем шутне кĕрет.

СССРăн малтанхи çĕрĕсенче пурăнакансем хушшинче ку чĕлхепе калаçакансен йышĕ 350 пине çитет. Вĕсенчен 250 пинĕ Крым çурутравĕнче пурăнаççĕ. Болгарипе Румынире 30 пин çын ку чĕлхене пĕлет. Вĕсен йышĕ Турцире те пысăк, анчах шутне пĕлмеççĕ.

Чĕлхен виçĕ диалект пур: кăнтăр çыранти (е ялыб ушкăнĕ), çеçенхир тата вăтам (туçи, тат). Вăтам диалектпа калаçăкансен йышĕ ыттисенчен ытларах. Хальхи литература чĕлхине ку диалекта тĕпе хурса хатĕрленĕ. Вăтам диалектра огуз пайĕ пысăк, çапах та вăл кăпчак чĕлхин самай уйрăмлăхĕсене упраса хăварнă, унăн тăсăмĕ шутланать.

Крым тутарĕсен чĕлхи

Кун-çулĕ

Çырулăх

Çырулăхĕнче кириллицăпа латин саспаллисене усă кураççĕ.

Хальлĕхи алфавитсем

Латиница (1992 çултанпа)

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

(1)Знак Â â , используемый как показатель смягчения предшествующего согласного не является отдельной буквой.

Правила чтения:

Буквы a, b, d, f, h, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z читаются примерно так же, как русские а, б, д, ф, х, м, н, о, п, р, с, т, у, в, з.
с читается как слитное дж (как английское j в слове just), перед гласными e, i, ö, ü смягчается.
ç примерно как русское ч.
g как мягкое г — гь.
ğ примерно как украинское г.
ı примерно как русское ы.
i примерно как русское и.
j как русское ж.
k как мягкое к — кь.
l может обозначать как твёрдое л, так и мягкое ль (смягчается перед гласными e, i, ö, ü, после них, а также в некоторых заимствованиях).
ñ наподобие английского ng в слове sing.
ö как немецкое ö.
q похоже на быстро произнесённое сочетание кх.
ş примерно как русское ш.
ü как немецкое ü.
y как русское й.
â смягчает предшествующий согласный, lâ — ля, kâ — кя.

Соответствие букв и звуков
а	b	c	ç	d	e	f	g	ğ	h	ı	i	j	k	l	m	n	ñ	o	ö	p	q	r	s	ş	t	u	ü	v	y	z
[a]	[b]	[ʤ]	[ʧ]	[d]	[e]	[f]	[g]	[ɣ]	[x]	[ɯ]	[i], [ɪ]	[ʒ]	[k]	[l]	[m]	[n]	[ŋ]	[o]	[ø]	[p]	[q]	[r]	[s]	[ʃ]	[t]	[u]	[y]	[v], [w]	[j]	[z]

Кириллица (1938 çултанпа)

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Л л	М м
Н н	Нъ нъ	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Дж дж	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

(1) Буквы гъ, къ, нъ и дж являются отдельными буквами (это важно при сортировке слов в алфавитном порядке, например в словарях; см. «казановица»).

(2) Взаимооднозначного соответствия между буквами кириллического и латинского алфавитов не существует.

Историлле алфавитсем

Арап (1928 çулчен)

Изолированное	Финальное	Вăта	Пуçламăш	Ячĕ	Тапăлри вырăнĕ
ﺍ	ﺎ	—		элиф	a, â
ﺀ	—			хемзе	-
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	бе	b, p (в конце слов)
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	пе	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	те	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	се	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	джим	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	чим	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ха	-
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	хы	h
ﺩ	ﺪ	—		даль	d
ﺫ	ﺬ	—		зель	z
ﺭ	ﺮ	—		ре	r
ﺯ	ﺰ	—		зе	z
ﮊ	ﮋ	—		же	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	син	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	шин	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	сад	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	дад	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ты	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	зы	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	айн	-
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	гъайн	ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	фе	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	къаф	q
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	кеф (кеф-и арабий)	k (g, ñ)¹
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	геф (кеф-и фарсий)	g
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	неф (кеф-и нуний, сагъыр кеф)	ñ
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	лям	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	мим	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	нун	n
ﻭ	ﻮ	—		вав	v, o, ö, u, ü
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	хе	-, e, a
ﻻ	ﻼ	—		лям-элиф	la, lâ
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	йе	y, ı, i

1 — тăтăшах ﻙ (кеф) сасă паллипе ﮒ и ﯓ вырăнне уса курнă.

Латиница (1928—1938)

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
H h	I i	J j	Ь ь	K k	Q q	Ƣ ƣ	L l
M m	N n	N̡ n̡	O o	Ɵ ө	P p	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Y y	V v	X x	Z z	Ƶ ƶ

^[1]

Морфологи

Çавăн пекех пăхăр

Асăрхавсем

^ И. С. Кая Руководство для обучения крымско-татарскому языку по новому алфавиту /репринтное издание/. — "Ставри-кая", 1928, 1992. — ISBN 5-7707-2192-8

Каçăсем

[1] И. С. Кая Руководство для обучения крымско-татарскому языку по новому алфавиту /репринтное издание/. — "Ставри-кая", 1928, 1992. — ISBN 5-7707-2192-8

[1]