Абазин чĕлхи
Абазин чĕлхи (абаза бызшва) — абазин чĕлхи, Кавказăн абхаз-адыг чĕлхисен ушкăнĕ абхаз-абазин турачĕ шутне кĕрет. Карачай-Черкесинче усă курать, ăçта 5-сенче официаллă чĕлхесен пĕрри, татах та Турци диаспоринче усă курать. Яланах мар Абхаз чĕлхин диалекчĕ пекех ăнланса илет, е пĕрлешнĕ унпа[1]
| Абазин | |
|---|---|
| Тăван ячĕ: | Абаза бызшва |
| Патшалăхсем: |  Раççей Федерацийĕ,  Турци
|
| Регионсем: |  Карачай-Черкеси
|
| Официаллă статус: | Карачай-Черкеси
|
| Калаçакансен пур йышĕ: | 50 000 патнелле |
| Классификаци | |
| Категори: | Кавказ чĕлхисем |
| Çурçĕр кавказ пайĕ (пĕтĕмпе йышăнман) | |
| Çырулăх: | кириллица (абазин çырулăхĕ) |
| Чĕлхе кочĕсем | |
| ГОСТ 7.75–97: | aba аба 005 |
| ISO 639-1: | — |
| ISO 639-2: | — |
| ISO 639-3: | abq |
| Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика | |
Пĕтĕм Раççейри 2010 çулхи халăх çыравĕпе, Раççейре абазинле калаçакансен шучĕ[2] — 37 831 çын, Турцире калаçакансем 10 000 çын патнелле. (1995)[3].
Абазин чĕлхи Абхаз чĕлхипе питĕ юнашар.
Диалектсем
тӳрлетАбазин чĕлхинче икĕ диалект: тапанта (тӀапӀанта-ран «тӳремлĕхсен пурăнаçлакансем») тата ашхар (ашхъарауа-ран «тăвсен пурăнаçлакансем, турисем, горецсем»)[4][5], вĕсен калаçакансем пĕр-пĕрне йывăрпа ăнланаççĕ. Кашни диалектсенче икĕ калаçу пайлаççĕ.
- тапанта диалекчĕ:
- кубина-эльбурган калаçăвĕ (Кубина та Эльбурган, Псыж, Кара-Паго, Инжич-Чукун, Койдан, Абаза-Хабль, Мало-Абазинск, Тапанта аулсем)
- красный восток калаçăвĕ (Красный Восток аулсем)
- ашхар диалекчĕ:
- кувинск калаçăвĕ (Старо-Кувинск, Ново-Кувинск аулсем)
- апсуа калаçăвĕ (Апсуа аулсем)
Абазин литература чĕлхин тĕпĕ — тапанта диалекчĕн кубина-эльбурган калаçăвĕ[4].
1860-мĕш çулсемччен тапанта диалекчĕн калаçаканĕсем малалла юханшывсен çӳллĕ пайĕсенче пурăнчĕç: Мăн та Кĕçĕн Зеленчук, Кубань, Кума; ашхар диалекчĕн калаçаканĕсем малалла юханшывсен çӳллĕ пайĕсенче пурăнчĕç: Губс, Кĕçĕн те Мăн Лаба, Андрюк та Уруп, çакна малтан та Мăн Зеленчук та Фарс çырăнĕсенче. Кавказ вăрçи хыççăн абазинсен пайĕ Турцире тухнă, юлакансем тӳремлĕх çине куçанă[5].
Абазин чĕлхишĕн Абхаз чĕлхи чи юнашар. Чи юнашар абхаç чĕлхишĕн ашхар диалекчĕ[4]. Абхаз чĕлхин те ашхар диалекчĕн калаçаканĕсем пĕр-пĕрне çемçе те лайăх ăнланаççĕ.
Тапанта диалекчĕ ашхар диалекчĕнчен нумайрах уйрăмлă, абазин чĕлхичен. Юлашкипе, абазин чĕлхин ашхар диалекчĕпе абхаз чĕлхи диалект континуумĕ тăваççĕ[6].
Çырулăх
тӳрлет
XIX ĕмĕрĕн икĕмĕш çурринче Умар Микеров пĕрремĕш кунçулта абазин чĕлхишĕн çырулăх тунă — арап çырулăхĕн тĕпĕнче[7]. Латин çырулăхне 1932 çулта куçанă (Т. З. Табулов унăн авторĕ), татах 1938 çулта кириллизаципе кириллица çине куçанă та малалла курать[8]:
| А а
а |
Б б
бы |
В в
вы |
Г г
гы |
Гв гв
гвы |
Гъ гъ
гъы |
Гъв гъв
гъвы |
Гъь гъь
гъьы |
| Гь гь
гьы |
ГӀ гӀ
гӀы |
ГӀв гӀв
гӀвы |
Д д
ды |
Дж дж
джы |
Джв джв
джвы |
Джь джь
джьы |
Дз дз
дзы |
| Е е
йэ |
Ё ё
йо |
Ж ж
жы |
Жв жв
жвы |
Жь жь
жьы |
З з
зы |
И и
и |
Й й
йы |
| К к
кы |
Кв кв
квы |
Къ къ
къы |
Къв къв
къвы |
Къь къь
къьы |
Кь кь
кьы |
КӀ кӀ
кӀы |
КӀв кӀв
кӀвы |
| КӀь кӀь
кӀьы |
Л л
лы |
Ль ль
льы |
М м
мы |
Н н
ны |
О о
ъоу |
П п
пы |
ПӀ пӀ
пӀы |
| Р р
ры |
С с
сы |
Т т
ты |
Тл тл
тлы |
Тш тш
тшы |
ТӀ тӀ
тӀы |
У у
уы |
Ф ф
фы |
| Х х
хы |
Хв хв
хвы |
Хъ хъ
хъы |
Хъв хъв
хъвы |
Хь хь
хьы |
ХӀ хӀ
хӀы |
ХӀв хӀв
хӀвы |
Ц ц
цы |
| ЦӀ цӀ
цӀы |
Ч ч
чы |
Чв чв
чвы |
ЧӀ чӀ
чӀы |
ЧӀв чӀв
чӀвы |
Ш ш
шы |
Шв шв
швы |
ШӀ шӀ
шӀы |
| Щ щ
щы |
Ъ ъ
ъы |
Ы ы
ы |
ь
ь |
Э э
э |
Ю ю
йу |
Я я
йа |
Карачай-Черкесинче «Абазашта» хаçачĕ абазин чĕлхинче кăларать.
Лингвистика ăнлантарни
тӳрлетАбазин чĕлхи консонантлă тĕс патне тăрать. Тĕп уçă сасă чĕлхере икĕ çеç — «а» та «ы». Пĕрлештернипе ассимиляци те «а» та «ы» çур уçă сасăсемпе ытти уçă сасăсем йĕркеленеççĕ — «е», «о», «и», «у». Хупă сасăсен системи питĕ йывăрлă. Абхаз-адыг чĕлхисен специфики шăхăракан-чăшлатакан спиранчĕсем, лабиализациллĕ фонемасем спирантсен яхăн кашни раттисенче, çавна пул лабиализаципе е лабиализаципе мар нумай фонологи позицийĕсем йĕркеленеççĕ.
Сăмахсем "лексика-грамматика ушкăнĕсенче" пайланать: япаласем, паллăсем, ылмашсем, глаголсем, паллăлăх ĕçхĕлсем, хушма ĕçхĕлсем, ĕçхĕлтешсем, хыçсăмахсем, пĕтĕçтерӳсем, чĕвĕсем.
Асăрхавсем
тӳрлет- ^ Қьеҭеван Ломҭаҭиӡе / Кетеван Ломтатидзе. Ашьхарыуатәи адиалеқти егьырҭ аԥсуа-абаза диалеқтқәа рыбжьара уи иааннакыло аҭыԥи / Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов. Аҟәа / Сухум, 2011.
- ^ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года.
- ^ Ethnologue report for Abaza.
- ^ 1, 2 тата 3 Ломтатидзе, 1967, с. 123
- ^ 1 тата 2 Коряков, 2006, с. 24—25
- ^ Коряков, 2006, с. 23
- ^ Алексеев М. Е. Большая российская энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 1. — 65000 экз. — ISBN 5-85270-329-X
- ^ Абаза-урышв ажвар / В. ТӀыгв. М., «Советская Энциклопедия», 1967
Литература
тӳрлет- Генко А. Н. Абазинский язык: Грамматический очерк наречия Тапанта. — Москва-Ленинград: АН СССР, 1955.
- Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. — Пилигрим.
- Ломтатидзе К. В. Тапантский диалект абхазского языка (с текстами). — Тбилиси: Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1944.
- Ломтатидзе К. В. Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов: С текстами. — Тбилиси: Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1954.
- Ломтатидзе К. В. Языки народов СССР. — Наука, 1967. — Т. IV. Иберийско-кавказские языки.
- Мальбахова-Табулова Н. Т. Грамматика абазинского языка: Фонетика и морфология. — 1976. — 700 экз. (в пер.)
- Шагиров А. К. Лингвистический энциклопедический словарь. — Советская энциклопедия. — 150000 экз. — ISBN 5-85270-031-2 (в пер.)
- Чирикба В. А. Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах. — Наука. — Т. 1 (А—И). — 1000 экз. — ISBN 5-02-011237-2 (в пер.)
- Ют çĕршыв чĕлхисенче
- Allen W.S. Structure and system in the Abaza verbal complex. In: Transactions of the Philological Society (Hertford), Oxford, 1956, p. 127—176.
- Bouda K. Das Abasinische, eine unbekannte abchasische Mundart. In: ZDMG, BD. 94, H. 2 (Neue Folge, Bd. 19), Berlin-Leipzig, 1940, S. 234—250.
- O’Herin B. Case and agreement in Abaza. Summer Institute of Linguistics, September 2002.
Каçăсем
тӳрлет
- Газета на абазинском языке
- Абазинско-русский и русско-абазинский онлайн словари
- Говорите по-абазински: прошлое, настоящее и будущее абазинского языка - Всемирный абхазо-абазинский конгресс
- Абазинский язык: Необыкновенные грамматика и фонетика малого языка Кавказа
|
Ку тĕнче чĕлхисен пĕри пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. |