Синтаксис

Си́нтаксис (ав.гр. σύν-ταξις^[1] — хăтлани) — пуплерĕшсенчи сăмах майлашĕвĕсен, çаплах чĕлхен ытти пайташĕсенчи пуплев пайĕсен тытăмлăхне тата вĕсен тĕрлĕ пайĕсем функцилле пĕр-пĕринпе хутшăннине тĕпчекен лингвистика уйрăмĕ. Грамматикăн тытăмлă пайĕ шутланать. Синтаксис рамкинче тĕпчемелле ыйтусем морфологи тĕпчекен сферăпа тачă çыхăннă^[2].

Синтаксис лингвистикинче-предложенисен тытӑмне пӗр-пӗр чӗлхепе йӗркелекен тата тӗпчекен правилӑсен, теори системисен тата чӗлхе процесӗсен пӗрлӗхӗ. Синтаксиссенчен нумайӑшне синтаксис правилисене, пӗтӗмӗшле чӗлхесене, ҫавӑн пекех тӗрлӗ чӗлхесенче сӑмах ҫаврӑнӑшӗсемпе предложенисене пӗрлештермелли меслетсене вӗренесси шутланать.

Тӗп ӑнлавсем

Синтаксис сӑмах ҫаврӑнӑшӗпе предложенисене пӗрлештермелли меслетсене тишкерет. Предложенисене тӑвас ӗҫе хутшӑннӑ май кирек мӗнле чӗлхе единици те предложение ҫыхӑнтарать, ҫавӑнпа синтаксис коммуникаци никӗсӗсем пирки калать. Кашни чӗлхере сӑмах ҫаврӑнӑшӗпе сӑмах ҫаврӑнӑшӗсем пӗр-пӗринпе ҫыхӑнуллӑ, ҫыру е чӗлхе, модельсемпе усӑ куракан синтаксика ҫыхӑнӑвӗсен никӗсӗ ҫинче йӗркеленеҫҫӗ. Кашни чӗлхере сӑмах ҫаврӑнӑшӗн моделӗсем ҫав чӗлхен фонетика, грамматика тата морфологи тытӑмӗшӗн палӑрса тӑракан паллӑсем тата уйрӑмлӑхсем пур.

Синтаксисра вӗреннӗ чухне "синтаксис единицисем", е чӗлхе конструкцийӗсенче вӗренмелли хатӗрсем синтаксисри ҫыхӑнусемпе тата ӗҫпе ҫыхӑннӑ. Синтаксис коммуникаци нормисемпе, шухӑшлав тытӑмӗпе тата ӑна чӗлхе тытӑмӗн универсаллӑ пайӗ туса кӑларакан чӑн пурнӑҫпа ҫыхӑннӑ нормӑсемпе ҫыхӑнман. Ҫав вӑхӑтрах кашни чӗлхере синтаксика хутшӑнӑвӗсен тата вӗсемпе усӑ курмалли меслетсен ятарлӑ правилисем пур. Синтаксис тӗллевӗ нумай чӗлхере — чӗлхе хутлӑхӗнче пулса иртекен правилӑсемпе системӑсен пуххине туса хурасси, вӗсем сӑмахсен тата текстӑн нумай енлӗ тытӑмне тӗпчеҫҫӗ тата йӗркелеҫҫӗ. "Синтаксис" сӑмах, тӗпрен илсен, икӗ пӗлтерӗшлӗ:

Чӗлхе грамматика йӗрки

предложени членӗсем шутланакан сӑмахсем;
сӑмах майлашӑвӗсем;
ансат та кӑткӑс сӗнӳсем;
текстсем.

Вӗренекен чӗлхе сыпӑкӗ

синтаксика ҫыхӑнӑвӗсен тӗсӗсем;
предложенири сӑмах ҫаврӑнӑшӗсен лексикӑпа грамматика пӗлтерӗшӗ.

Синтаксика ҫыхӑнӑвӗсем сӑмах ҫаврӑнӑшӗнче тӗрлӗ чӗлхесенче типологи уйрӑмлӑхӗсем пур. Синтаксис чӗлхе те, ҫыру та, чӗлхе те ҫынна пӗр — пӗринпе килӗштерсе вырнаҫтарнинче, калаҫӑвӑн пӗрлехи пайӗ тавралӑха пӗлтернипе килӗшӳллӗн палӑрса тӑрать, ҫавӑнпа та вӑл чӗлхе йӑтса ҫӳрекенсен шухӑшӗсем пӗр-пӗринпе тачӑ ҫыхӑнса тӑраҫҫӗ тата дисциплинӑн теори тата прикладной характерӗн кӑткӑс та туратланса кайнӑ тытӑмӗн пайӗ пулса тӑрать.

Вырӑс чӗлхинче синтаксис морфологипе пӗрле грамматика никӗсӗ пулса тӑрать. XIX ӗмӗр варринче грамматика логика шкулӗ Шӑрҫаев ӗҫӗсенче палӑрса тӑракан логика шкулӗ ҫак предложение мӗнле шухӑшланине, унӑн шухӑшне мӗнле ӑнланмаллине тӗпӗ-йӗрӗпе кӑтартса пынӑ. XIX ӗмӗр вӗҫнелле, ХХ ӗмӗрӗн пуҫламӑшне формалистсен (Фортунатсен, Пешковский, Петерсон) ӗҫӗсемпе паллаштарнӑ, сӑмах ҫаврӑнӑшӗсене палӑртнӑ тата ӑна синтаксис вӗренӗвӗн тӗп предмечӗ тесе палӑртнӑ. Шахматсем хӑйсен ӗҫӗсенче тезис икӗ синтаксика единици пур тесе сӗннӗ-сӑмах ҫаврӑнӑшӗпе предложени.

Предложенисен грамматика паллисем тата вӗсен синтаксикӑллӑ уйрӑмлӑхӗсем, вырӑс чӗлхинче В.В. Виноградов "предикативлӑх" терминсене пӗрлештернӗ, вӗсем грамматикӑпа синтаксика строительствин уйрӑм пайӗсем ҫинчен калакан предложение пӗрлештернӗ (предложение палӑртнӑ вӑхӑтра тӑваҫҫӗ, информаци илсе килет, содержанийӗ, адресачӗ тата грамматика форми).

В.В. Виноградов пирки предикативлӑх вӑл — предложени ӗҫ-хӗл спецификине палӑртакан чи пӗчӗк синтаксикӑллӑ категори; ун содержанийӗ чӑннипе мӗн шутланине кӑтартакан предложенин тӗп палли, ҫапла вара вӑл пӗлтерӳ единици (сӑмах ҫаврӑнӑшӗсем) тӑвать. Хальхи наука чӗлхе пирки предикативлӑх ӑнлавне ӑнланать, ӑна синтаксисра тӗп ӑнлану тесе шутлать.

Математикӑра синтаксис математика системисенче, формальнӑй чӗлхесенче, усӑ куракан правилӑсен сводине палӑртаҫҫӗ. Синтаксисӑн математика моделӗн ансатлатнӑ варианчӗсем тата компьютер ҫинче модельсем тумалли методика ҫыруллӑ кирек мӗнле чӗлхепе те усӑ кураҫҫӗ.

Синтаксис хатĕрĕсем

Çав. пекех

Асăрхавсем

^ Древнегреческо-русский словарь Дворецкого «σύν-ταξις» 2014 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Ансат та кӑткӑс предложени синтаксисӗ 2021 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.

Каçăсем

Арутюнова Н. Д. Шаблон:Статья ЛЭС
Тестелец Я. Г. Введение в общий синтаксис. — М.: РГГУ, 2001. — ISBN 5-7281-0343-X

Ку лингвистика пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.

[1] Древнегреческо-русский словарь Дворецкого «σύν-ταξις» 2014 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.

[2] Ансат та кӑткӑс предложени синтаксисӗ 2021 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.

[1]

[2]