Вальă (сăвă виçи)

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Вальă пăхăр.

Вальă (вырăсла Дольник) — сăвă виçи. Акцентлă сăввăн тĕсĕ.Сăвă йĕркисенче пусăмсен шучĕ пĕр пек, вĕсен хушшинчи (хушăксенчи) пусăмсăр сыпăксен шучĕ вара улшăнса тăрать: пĕрререн пуçласа иккĕ таранччен. Хушăксен уйрăмлахĕ пĕрререн иртмест: 2-1=1. Хăшпĕр тĕлте пусăмсем умлăн-хыçлăн тăрсан, хушăкра нуль пусăмсăр сыпăк тăнă пек курăнать те хайхи максимумла уйрăмлăх 2-0=2 пулать. Çавна кура дольник теессинчен пăрăнса тактовик теме тивет.

Дольник сулăмĕллĕ сăввăн тĕслĕхĕ (Петĕр Хусанкай, "Мамăк çурăлнă тапхăр..." (1933):

Мамăк çурăлнă тапхăр.    — U — U U — U
Шăрăх тăраççĕ кунсем.    — U U — U U —
Эпĕр иккĕн утатпăр       — U — U U — U
Хирĕç çилпе ÿпĕнсе.      — U U — U U —

Сăвă йĕркисемпе юнашар кунта пурте ăнланакан паллăсемпе унăн дольникле схемине кăтартнă.

Калас пулать, илсе кăтартнă тĕслĕхĕн тата тепĕр уйрăмлăх та пур. Уйрăм йĕркесем таса картсем çине пайланмаççĕ ĕнтĕ. Анчах пĕрремĕш-виççĕмĕш тата иккĕмĕш-тăваттăмĕш йĕркесем ритм енчен эквивалентлă. Çавна пула сăввăн ăслайне логаэд теме те пулать. Анчах та апла калани вальă тенине те хирĕçлемест. Вльăлла логаэд е логаэдла вальă. Иккĕмĕш-тăваттамĕш йĕркесене çавăн пекех анапестла çемĕллĕ теме те пулать, çапах та вĕсене, çав йĕркесене, мĕнпур сăвăран уйăрса яраймастăн.

Вальă сăмаха хăйне вара чăвашсем пурте питĕ аван пĕлеççĕ. Вăл — «пай» сăмахан синонимĕ. Кунта ăна, вырăс чĕлхинчи «дольник» тенине калькăласа куçарнă май, сăвă теримнĕ пек усă курнă.

Логэдлах мар вальă сăввăн тĕслĕхĕ (Çеçпĕл Мишши, «Пурнăçпа вилĕм»).

Ушкăн-ушкăн шур пĕлĕт иртет;    — U — U U — U U —
Тăлăх хирте каç пулса килет.      — U U — U U — U —
Курăксене тайса çил вĕрет,       — U U — U U — U —
Çĕр çумĕпе тусан вĕçтерет.      — U U — U — U U —

Чăн та, кунта та иккĕмĕш тата виççĕмĕш йĕркесен çеммисем пĕр темелле, анчах те пĕрремĕш тата тăваттăмĕш йĕркесем пач урăх ритмлă.

Асăннă «Пурнăçпа вилĕм» сăввăн малаллахи çемми:

Хирте пĕр тĕмеске пĕр-пĕччен...    — U — U U — U U —
Тăпри çине пуснă вĕлтĕрен.         — U U — U U — U —
Вилнĕ çын тăпри вăл, çав тăпра,    — U — U — U U U —
Ырă çынни вилнĕ вăрçăра.          — U U — U U — U U —

Кунта пусăмсен чиккинче пĕр тĕлте виçĕ сыпăклă хушăк та курăнать. Çакă сăввăн çеммин ахаль вальăран тактовик патнелле куçас туртăм пуррине пĕлтерет-ха ĕнтĕ. Çапах та сăвва пĕтемпех илсен, унта пурпĕрех вальă ăслайĕ малта тăрать. Çавăн пекех «хирте», «тăпри» сăмахсенче, сăввăн малтанхи сулăмне сыхласа хăварас тесен, пусăма пĕрремĕш сыпăксене лартма тивнине шута илнĕ.

Вуламалли

• Дольник // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — Стб. 235 — 1596 с. — ISBN 5-93264-026-X.
• Дольник // Словарь литературоведческих терминов / Ред.-сост.: Л. И. Тимофеев и С. В. Тураев. — М.: «Просвещение», 1974. — С. 69—70. — 509 с. — 300 000 экз.
• Дольник // Літературознавча енциклопедія : у 2 т. / авт.-уклад. Ю. І. Ковалів. — Київ : ВЦ «Академія», 2007. — Т. 1 : А — Л. — С. 294.
• Паузник, або Павзник // Літературознавча енциклопедія : у 2 т. / авт.-уклад. Ю. І. Ковалів. — Київ : ВЦ «Академія», 2007. — Т. 2 : М — Я. — С. 193.
• Дольник // Лексикон загального та порівняльного літературознавства. – Чернівці: Золоті литаври / голова ред. А. Волков. — 2001. — С. 152. — 634 с.
• Літературознавчий словник-довідник за редакцією Р. Т. Гром'яка, Ю. І. Коваліва, В. І. Теремка. — К.: ВЦ «Академія», 2007

Каçăсем

• Рагойша В. П. Паэтычны слоўнік. — 3-е выд., дапрац. і дапоўн.. — Мінск: Беларуская навука, 2004. — 576 с. — 2 000 экз. — ISBN 985-08-0598-6.
• Рагойша В. П. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2001. — 384 с. — 1 000 экз. — ISBN 985-11-0197-4.