Чех чĕлхи

Чех чĕлхи
Тăван ячĕ:	Čeština, Česky
Патшалăхсем:	Чехи
Официаллă статус:	Чехи, ЕП
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
	Инди-европа чĕлхисем Славян чĕлхисем Хĕвел анăç чĕлхисем
Çырулăх:	Латиница (чех алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	чеш 790
ISO 639-1:	cs
ISO 639-2:	ces/cze
ISO 639-3:	ces/cze
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Чех чĕлхи (тăван ят — čeština) — хĕвеланăç славян чĕлхисен ушкăнне кĕрекен чĕлхе, словак чĕлхипе çывăх. Вӑл хӗвеланӑҫ ярославль ушкӑнне кӗрет; словаци чӗлхипе ҫывӑхрах, унпа чехла-словаци ушкӑнне пӗрлешеҫҫӗ. Чехире ытларах сарӑлнӑ; чехсен пысӑках мар ушкӑнӗсем ҫавӑн пекех Словакире, Австрире, Российӑра, Хорватире, Хӗвеланӑҫ Европӑра, АПШРА, Канадӑра, Аргентинӑра, Австралире тата ытти ҫӗршывсенче пурӑнаҫҫӗ. Чехсен (1edn, jaуркаyk) тата европӑри 24 официаллӑ чӗлхесенчен пӗри (2004 ҫултан пуҫласа). Центрпа Хӗвелтухӑҫ Европӑри патшалӑхсен речӗсенче, ялан тенӗ пекех, чехсем компактлӑ (Австри, Босни тата Герцеговинсем, Хорватия тата Словаки) пайланса кайнӑ, чехсем регионти чӗлхен статусне илме май пур тесе палӑртнӑ.^[1]

Чех чӗлхин йӑтса ҫӳрекенсен пӗтӗмӗшле йышӗ тӗнчере 10,62 млн ытла, вӗсенчен Чехире-10,40 млн ҫын (2012).

К особенностям чешского языка, которые отличают его от остальных западнославянских языков или сближают с некоторыми из них, относят такие фонетические черты, как наличие в системе вокализма долгих и кратких гласных фонем, исторические изменения a, ā, u, ū в положении между мягкими и после мягких согласных в e, i, í; в системе консонантизма — наличие слогообразующих сонорных [l] и [r], альвеолярной дрожащей согласной ř ([rš], [rž]), развившейся из мягкой r', утрата палатализованных согласных; морфологи енӗпе-черетсем (пахалӑхлӑ тата шутлӑ) кӗске сасӑллӑ кӗске сасӑллӑ (оu) дифтонгпа ou ([ou] пӗр морфема чиккинче; уйрӑмлӑхсенчен морфологи енӗпе палӑртнӑ тӑрӑх, хальхи вӑхӑтри глаголсен нумай типӗсем, ӗлӗкхи самана ҫукки тата ытти те.]

Чех чӗлхинче тӑватӑ диалект уйӑраҫҫӗ:тӗрӗссипе каласан, чехсен, ганацкисен, ляшскисен (силез) тата моравкӑпа словаци. Чех литературин никӗсӗ-вӑтам калаҫусем. Чех чӗлхисемпе диалектсемпе пӗрлех чех чӗлхин хыпарҫисен хушшинче интердиалектсем сарӑлнӑ, вӗсенчен пӗри-куллен калаҫакан чехла (чехсен интердиалекчӗ пулса кайнипе) - чех чӗлхин субстандарт форми пулса тӑнӑ.

Чехсен литература чӗлхин историйӗнче авалхи (1500 ҫулччен), авалхи сторешский (XVIII ӗмӗрӗн пӗрремӗш ҫурри таран) тата новочешский (XVIII ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫурринчен пуҫласа) тапхӑр[8] тапхӑрсем палӑраҫҫӗ.

Ҫав ҫырура Европӑра диактрикӑпа (15 позиципе 42-мӗш позицисемпе) анлӑ усӑ курнӑ латин графикӗ выртать (ӑна 127 кун кӑтартман). Ҫыру палӑкӗсем XIII ӗмӗр вӗҫнелле пӑхаҫҫӗ.

ФонетикаПравить

Уçă сасăсемПравить

Тĕп уçă сасăсен шучĕ 10: [a], [e], [i], [o], [u] сасăсен вăрăм тата кĕске тĕсĕсем. Сасăсен вăрăмăшĕ пĕлтерĕшлĕ, çавăнпа та ăна е штрихпа е çавракапа палăртаççĕ. Танлаштарăр: drahá «хисеплĕ», dráha «çул».

Пусăм вăйлă, яланах пĕрремеш сыпăка лекет. Пусăм сасă вăрăмăшĕпе çыхăнман. Чех челхинчи уçă сасăсем уçăмлăн илтĕнеççĕ, сыпăксем уйрăммăн илтĕннĕ пек те туйăнма пултарать.

Сыпăк тăвакан [r] тата [l] пур: vlk «кашкăр», krtek «крот».

Хупă сасăсемПравить

ÇырулăхПравить

Алфавитра латин саспаллисемпе усă курнă. Диактрикăллă саспалли те нумай. Алфавитра пурĕ 42 саспалли.

Вӗренӳ историйӗПравить

Чех чӗлхипе тухнӑ пӗрремӗш пособи 1531 ҫулта пуҫланнӑ. Это было анонимное произведение Naučenie krátké obojí řeči, česky a německy učiti se čísti a mluviti, Čechóm německy a Němcóm česky, предназначенное для купцов и содержащее разговорник, а также описание правильного произношения.

Тепӗр икӗ ҫултан Ҫеҫ, 1533 ҫулта Gramatykalesk, v dvonce strance, Orthographia peedkem, Etymologia potom, б.Оптатом, П. Гзел тата В. Филоматес ҫырнӑ чех чӗлхи ҫине куҫарас ӗҫре рефлексин ҫимӗҫӗ шутланакан тата Оптатпа тата Газпа пурнӑҫланӑ чех чӗлхи ҫине куҫарас ӗҫре Рефлексин ҫимӗҫӗ шутланать.

КаçăсемПравить

АсăрхавсемПравить

^ Чех чӗлхине вӗреннин усси тата кӑлтӑкӗсем

Ку тĕнче чĕлхисен пĕрри пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.

[1] Чех чӗлхине вӗреннин усси тата кӑлтӑкӗсем

[1]