Хантă-Манси автономиллĕ тăрăхĕ — Югра

Хантă-Манси автономи тăрăхĕ е кӗске Югра (ХМАТ, выр. Ханты-Мансийский Автономный округ, Югра— Раççей Федерацийĕн (Тĕмен облаçĕн шутĕнче), Урал федераци тăрăхĕн субъекчĕ.

Администраци центрĕ — Хантă-Манси.

1930 çулхи раштав, 10 йĕркеленĕ.

Тавралăхĕ

Сургут çумĕнчи нефть уçлав шăтăкĕ.

Ямал-Ненец автономлă тăрăхĕпе, Красноярск Енĕпе, Томь, Тĕмен, Свердловск облаçĕсемпе тата Коми Республикипе чикĕ тытать.

Паллă юханшывсем — Обь тата унăн юппи Иртыш.

Тарăхăн административлă пайĕсем

Автономи тăрăхĕ 9 районпа 15 хуларан тытăнса тăрать.

Кун-çулĕ

Тăрăха 1930 раштавăн 10-мĕшĕнче йĕркеленĕ, 1940 çулчен унăн ячĕ Остяк-Вогул наци тăрăхĕ пулнă. 1977 çулта Хантă-Манси наци тăрăхĕ автономи статусне илет, 1993 çулта РФ Конституцийĕпе Раççей Федерацийĕн тулли ирĕке тивĕçлĕ субъекчĕ шайне кĕрет.

2003 çулта тăрăха официаллă «Югра» (çакăнпа РФ Конституцийĕн 65-мĕш статьине улшăну кĕртнĕ) палăрту хушса кăтартаççĕ.

2020 çулта тăрăх 7 хула агломерацине: "Мăн Хантă-Манси","Сургут-Нефтеюганск","Мегион-Нижневартовск","Нягань-Обьçум","Берёзово-Игрим","Нягань-Обьçум","Югорск-Советский","Урай-Междуреченский" ирттерме хатĕрленет.

Халăхĕ

Тăрăхра пурăнакан халăх йышĕ 2008 çулта 1505,2 çына, йышлăхĕ — 2,8 çын/çм² çитнĕ, хулара пурăнакан шучĕ— 91,3 %.

1939, 1959, 1970, 1979, 1989 тата 2002 çулсенчи çулсенчи халăх çыравĕпе, тăрăхăн наци шучĕпе çакăн пек улшăнусем курăнаçççĕ:

Халăх	1939	1959	1970	1979	1989	2002 (* 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.)
Вырăссем	67 616 (72,5%)	89 813 (72,5%)	208 500 (76,9%)	423 792 (74,3%)	850 297 (66,3%)	946 590 (66,1%)
Украинсем	1 111 (1,2%)	4 363 (3,5%)	9 986 (3,7%)	45 484 (8,0%)	148 317 (11,6%)	123 238 (8,6%)
Тутарсем	2 227 (2,4%)	2 938 (2,4%)	14 046 (5,2%)	36 898 (6,5%)	97 689 (7,6%)	107 637 (7,5%)
Пушкăртсем	...	...	...	7 522 (1,3%)	31 151 (2,4%)	35 807 (2,5%)
Азербайджансем	...	...	...	...	12 846 (1,0%)	25 088 (1,8%)
Белоруссем	...	1 281 (1,0%)	3 362 (1,2%)	7 555 (1,3%)	27 775 (2,2%)	20 518 (1,4%)
Хантăсем	12 238 (13,1%)	11 435 (9,2%)	12 222 (4,5%)	11 219 (2,0%)	11 892 (0,9%)	17 128 (1,2%)
Чăвашсем	...	...	...	...	...	15 261 (1,1%)
Мансисем	5 768 (6,2%)	5 644 (4,6%)	6 684 (2,5%)	6 156 (1,1%)	6 562 (0,5%)	9 894 (0,7%)
Комисем	2 436 (2,6%)	2 803 (2,3%)	3 150 (1,2%)	...	...	...
Нимĕçсем	...	2 059 (1,7%)	...	...	...	...
Нацине кăтартман çынсем	...	...	...	...	...	13 210 (0,9%)

Пурăнан вырăнсем

10 пин çын ытла йышлă пурăнан вырăнсем 2008 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕ тĕлне

Сургут 294,2 Югорск 32,4 Нижневартовск 243,5 Пойковский 29,8 Нефтеюганск 117,7 Советский 25,6 Хантă-Манси (хула) 67,8 Белоярский 20,1 Когалым 58,9 Фёдоровский 19,4 Нягань 56,1 Покачи 16,9 Мегион 48,9 Излучинск 16,8 Радужный 47,7 Белый Яр 14,6 Урай 43,0 Междуреченский 11,9 Лангепас 41,8 Нижнесортымский 10,6 (2003) Пыть-Ях 41,6 Новоаганск 10,2 Лянтор 38,1

Вуламалли

• Административно-территориальное деление Тюменской области (XVII-XX вв.). Тюмень, 2003. 304 с. — ISBN 5-87591-025-9
• История Ханты-Мансийского автономного округа с древности до конца XX века: хрестоматия. Екатеринбург, 1999. 304 с.
• Кокосов Н.М. Ханты-Мансийский национальный округ. Свердловск, 1956. 103 с.
• Концепция социально-экономического развития Ханты-Мансийского автономного округа. Ханты-Мансийск, 2002. 146 с.
• Куриков В.М. Ханты-Мансийский автономный округ: с верой и надеждой в третье тысячелетие. Екатеринбург, 2000. 192 с.
• Обь-Иртышский Север в западно-сибирской и уральской периодике (1857-1944 гг.): библиографический указатель. Тюмень, 2000. 399 с.
• Очерки по истории Югры. Екатеринбург, 2000. 408 с.
• Патрикеев Н.Б. Югра: Вехи жизни: Краеведческий очерк. Ханты-Мансийск, 1995. 121 с.
• Филипенко А.В. Югра: социальное развитие северного региона: проблемы и успехи. Ханты-Мансийск, 2001. 191 с.
• Шесталов Ю. Земля Югория. М., 1985. 127 с.
• Югорские хроники. 1096-2000. «В прошедших днях такая точность…»: библиографический указатель. Тюмень, 2001. 470 с.

Каçăсем

• Хантă-Манси автономлă тăрăхĕн патшалăх тытăмлăхĕн официаллă сайчĕ 2008 ҫулхи Ака уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ханты-Мансийский автономный округ в справочнике-каталоге «Вся Россия» 2013 ҫулхи Ака уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.