Тимухха Хĕветĕрĕ

Тимухха Хĕветĕрĕ (документсенче — Тимофеев Фёдор Тимофеевич, 1.12.1887, Якаткасси ялĕ, Етĕрне уесĕ (халĕ Муркаш районĕ), Хусан кĕпĕрни, Раççей империйĕ — 25.1.1941, Беломорск, Карел-Финн ССР, ССРП) — чăваш чĕлхине тĕпчекенĕ, вĕрентекен.

Тимухха Хĕветĕрĕ
Тимофеев Фёдор Тимофеевич
Çуралнă вăхăт:	1887 çул, нарăс, 1
Çуралнă вырăн:	Якаткасси ялĕ, Етĕрне уесĕ, Хусан кĕпĕрни (халĕ Чăваш Республикин Муркаш районĕнче), Раççей империйĕ
Вилнĕ вăхăт:	1941 кăрлач, 25
Вилнĕ вырăн:	Беломорск, Карел-Финн ССР, ССРП
Ăслăх сфери:	педагогика, филологи
Альма-матер:	Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ

Орфографипе пунктуаци йĕркелевĕсене пĕрремĕш йĕркелекенĕ. Вăлах пĕрремĕш тăван чĕлхен вĕренӳ кĕнекисене тата программисене хатĕрлекенĕ. Пулăшу кĕнекисене те хатĕрлесе кăларнă. Вĕсене вăл чăваш тата вырăс чĕлхисем никĕсĕ çинче хатĕрленĕ

Биографи

1887 çулхи нарăсăн 1-мĕшĕнче Етĕрне уесĕнчи (халĕ Муркаш районĕ) Якаткасси ялĕнче çуралнă.

1909 çулта Чĕмпĕрти чăваш вĕрентӳçисен шкулĕнче, 1930 çулта ССРП ĂА çумĕнчи Яфет институтĕнче вĕренсе тухнă. 1918 çултанпа Етĕрне шкулĕнче вĕрентекен, 1921 çулта Вăрнарти педагогика курсĕсен ертӳçи пулса ĕçленĕ. 1918 çулта «Наглядно-переводный метод ведения разговорных уроков в инородческих училищах» брошюрăна пичетлесе кăларнă. Тепĕртакран «Книга для обучения чувашскому правописанию» кĕнеки тухнă. Çав кĕнекен иккĕмĕш кăларăмĕ 1922 çулта кайран тухнă.

Фёдор Тимофеев 1922-1925 çулсенче чăваш чĕлхине Чĕмпĕрти педагогика тата ял хуçалăх техникумĕсенче вĕрентнĕ. Çав вăхăтрах Чăваш музейĕн ертӳçи пулнă. Ку тапхăрта унăн «Грамматика чувашского языка: фонетика и морфология» (1924), «Основы чувашского синтаксиса» (1924), «Пунктуация письма» (1925), «Чувашское письмо» (1926) кĕнекисем тухнă.

Аспирантура хыççăн Фёдор Тимовеевич ЧПГĂИ чĕлхен уйрăмĕн ертӳçи, кайран директор çумĕ вырăнĕсенче ĕçленĕ. 1930-1934 çулсенче педагогикăпа ял-хуçалăх институтĕсенче доцент ăсчах хисепĕнче чăваш чĕлхипе лекцисем вуланă. Ку çулсенчех Т.М. Матвеевпа пĕрле 5-7 классем валли тăван чĕлхепе вĕренмелли кĕнекене çырнă. Ку вĕренӳ кĕнекине кайран пиллĕк хут çĕнĕрен пичетлесе кăларнă.

1937 çулта ăна айăпсăр репрессиленĕ. 1941 çулхи кăрлачăн 25-мĕшĕнче Карел-Финн ССР кĕнĕ Беломорск хулинче (ГУЛАГра) çĕре кĕнĕ.

1956 çулта реабилитациленĕ.

Ăслăх ĕçĕсем

1. Чăваш чĕлхийĕн крамматикĕ. Синтаксис тĕпĕсем. Ш., 1924;
2. Чăвашла çырасси. Ш., 1926;
3. Чăваш чĕлхине вĕрентмелли меттотĕк кĕнеки. Ш., 1930;
4. Чăваш чĕлхин грамматики. Морфологи. 5-мĕш вĕренӳ çулĕ. Ш., 1933 (Т.М.Матвеевпа пĕрле).
5. Тимухха Хĕветĕрĕ (Ф. Т. Тимофеев). Чăвашла çырасси / Тимухха Хĕветĕрĕ (Ф. Т. Тимофеев). – Шупашкар : Чăваш кĕнеке уйрăмĕ, 1926. – 45 с.
6. Тимухха Хӗветӗрӗ. Чӑваш пурнӑҫин хисепӗсем / Тимухха Хӗветӗрӗ. - Шупашкар: Чӑваш кӗнеке уйрӑмӗ, 1926. - 51 с.
7. Тимухха, Хӗветӗрӗ. Чӑваш чӗлхине вӗренмелли кӗнеке : граматикӑпа тӗрӗс ҫырма вӗренесси: пуҫламӑш шкул валли / Тимухха Хӗветӗрӗ. - Чӑваш патшалӑх изд–ви, 1933. - 1–мӗш пайӗ. - 48 с.
8. Тимухха, Хӗветӗрӗ Чӑваш чӗлхине вӗренмелли кӗнеке : грамматикӑпа тӗрӗс ҫырма вӗрентесси: пуҫламӑш шкул валли / Тимухха Хӗветӗрӗ. - Шупашкар: Чӑваш патшалӑх изд–ви, 1933. - 2–мӗш пайӗ. - 96 с.
9. Тимухха Хветĕрĕ. Чăваш чĕлхине вĕрентмелли меттодĕк кĕнеки [Текст] / Тимухха Хветĕрĕ, 1930. - 127 с.
10. Тимофеев, Ф. Чӑвашла тӗрӗс ҫырмалли пӑравӗлӑсем / Ф. Тимофеев. - Казань : Типо-литография Казанского университета, 1919. - 16 с.
11. Тимухха Хӗветӗрӗ. Чӑвашла ҫырма вӗренмелли кӗнеке / Тимухха Хӗветӗрӗ. - Казань : Казанское чувашское издательство, 1922. - 28 с.
12. Тимофеев, Ф. Т. Материалы к вопросу о перестройке грамматики чувашского языка / Ф, Т. Тимофеев. -Чебоксары: Чуваш. кн. изд–во, 1932. - 53 с.
13. Тимофеев, Ф. Т. Наглядно-переводный метод ведения разговорных уроков по русскому языку в инородческих училищах : изд. Казан. Губерн. Земства / Ф. Т. Тимофеев. – Казань, 1918. – 30 с.
14. Тимофеев, Ф.Т. Несколько слов о Чувашской школе. / Ф. Т. Тимофеев. – Чебоксары: Чуваш. отд-ние гос. изд-ва, 1921. - 24 с.
15. Тимофеев, Ф. Т. Русская грамматика в нацменских школах : пособие по русскому языку для техникумов и для преподавателей школ повышенного типа и I-ой ступ. турецких и финских народностей / Ф. Т. Тимофеев. – Чебоксары : Чуваш. гос. изд-во, 1930. – 175 с.

Вуламалли

1. Андреев, И. А. Синкер саманара пуçа хунисем / И. А. Андреев // Халăх шкулĕ = Народная школа. – 2000. – № 4. – С. 110-113.
2. Арланова, Е. Ӑс-тӑна хускатакан сӑмахсем : (Ф. Т. Тимофеев (Тимухха Хӗветӗрӗ) ҫуралнӑранпа 125 ҫул ҫитнӗ май) / Е. Ф. Арланова // Хыпар. – 2012. – 14 нарӑс. – С. 4.
3. Арланова, Е. Паллӑ тӗпчевҫӗ тата пултаруллӑ куҫаруҫӑ : (Ф. Т. Тимофеев (Тимухха Хӗветӗрӗ) ҫуралнӑранпа 125 ҫул ҫитнӗ май) / Е. Арланова // Ҫӗнтерӳ ялавӗ (Муркаш р-нӗ). – 2012. – 15 нарӑс. – С. 3.
4. Ахмерова, Г. Тимухха Хĕветĕрĕ – хастар чĕлхеçĕ / Г. Ахмерова // Ялав. – 1998. – № 3. – С. 101-102.
5. Ахмерова, Г. Тимухха Хĕветĕрĕ – чĕлхе тĕпчевçи, куçаруçă / Г. Ахмерова // Тăван Атăл. – 1998. – № 2. – С. 58-59.
6. Дедушкин, В. Виçĕ улăп / В. Дедушкин // Сувар. – 2001. – 11 çу (№ 19). – С. 6.
7. Прокопьева, Р. Шывпа юхса, çилпе вĕçсе ан кайтăрччĕ / Р. Прокопьева // Хыпар. – 2007. – 8 çу.
8. Скворцов, Г. Тĕпчевĕсем кивелмен : Тимухха Хĕветĕрĕ çуралнăранпа 125 çул çитнĕ май / Г. Скворцов // Тӑван Атӑл. – 2012. – № 3. – С. 74-76.
9. Скворцов, Г. Хапăс шкулĕ 160 çулта / Г. Скворцов // Ҫӗнтерӳ çулĕ (Вăрнар р–нĕ). – 2006. – 14 кăрлач. – С. 2.
10. Скворцов, Г. К. Хапăс шкул историйĕнче те йĕр хăварнă / Г. К. Скворцов, И. Игнатьева // Ҫӗнтерӳ çулĕ (Вăрнар р-нĕ). – 2007. – 7 пуш.
11. Станьял, В. Ҫавах вилетӗп тесен те – ыраш акса хӑварасах пулать... : (Тимухха Хӗветӗрӗн 125-мӗш ҫулӗн асӑмне, 14.02.2012) / В. Станьял // Хыпар. – 2012. – 26 ака. – С. 3.
12. Тимофеев Федор Тимофеевич (Тимухха Хĕветĕрĕ) // Муркашсем – ăслăлăх çыннисем = Ученые – уроженцы Моргаушского района. – Чебоксары, 2001. – С. 118-120.
13. Тимофеев Федор Тимофеевич (Тимухха Хĕветерĕ) // Чăваш чĕлхи тĕпчевçисем : биобиблиогр. указ. – Шупашкар, 2006. – С. 193-196.
14. Андреев, И. А. Из истории чувашской грамматической мысли (Ф. Т. Тимофеев) / И. А. Андреев // Историко-этимологическое изучение чувашского и алтайских языков : материалы науч. конф., посвящ. 80–летию акад. М. Р. Федотова. – Чебоксары, 1999. – С. 32-33.
15. Андреев, И. А. Тимофеев Федор Тимофеевич (Тимуха Хĕветĕрĕ) / И. А. Андреев // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2011. – Т. 4 : Си-Я. – С. 223-224.
16. Данилова, М. Г. Роль трудов И. Я. Яковлева, Н. И. Ашмарина и Ф. Т. Тимофеева по терминологии в воспитании языковой культуры чувашского народа / М. Г. Данилова // Духовно-нравственное просвещение и воспитание молодежи: история и современность : сб. ст. – Чебоксары, 2006. – С. 57-66
17. Зайцева, Е. Знали беды языковеды / Е. Зайцева // Совет. Чувашия. – 2007. – 16 февр. – С. 3.
18. Золотов, Н. Я. Т. М. Матвеев и Ф. Т. Тимофеев / Н. Я. Золотов // Ученые записки / НИИ при Совете Министров Чуваш. АССР. – Чебоксары, 1969. – Вып. 39. – С. 240-245.
19. Павлов, И. П. Неутомимый исследователь / И. П. Павлов // Они боролись за счастье народное. – Чебоксары, 1988. – Вып. 4. – С. 246-250.
20. Тимофеев Федор Тимофеевич // В трагические годы : репрессированные чувашские писатели, журналисты и ученые = Синкерлӗ ҫулсенче : репрессие лекнӗ чӑваш писателӗсем, журналисчӗсем тата ӑсчахӗсем. – Чебоксары, 2013. – С. 225-229.
21. Тимофеев Федор Тимофеевич // Ученые Чувашского государственного педагогического университета им. И. Я. Яковлева. – Чебоксары, 2005. – С. 349.
22. Тимофеев Федор Тимофеевич // Ученые Чувашского государственного педагогического университета им. И. Я. Яковлева. – Чебоксары, 2010. – С. 404.
23. Тимофеев Федор Тимофеевич (Тимухха Хĕветĕрĕ) // Моргаушский район : краткая энцикл. – Чебоксары, 2002. – С. 139.
24. Федотов, М. Р. Ф. Т. Тимофеев (1887-1941) // Федотов, М. Р. Исследователи чувашского языка / М. Р. Федотов – Чебоксары, 2000. – С. 115-119.
25. Хузангай, А. П. Тимофеев Федор Тимофеевич (Тимуха Хĕветĕрĕ) / А. П. Хузангай // Краткая чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2001. – С. 402.

Каçăсем

• Паллă тĕпчевçĕ тата пултаруллă куçаруçă