Йусеф кăссайĕ
Йусеф кăссайĕ — авалхи пăлхар сăвăçĕ Кул Али çырнă кăссай-халап (сага, вырăсла — "сказание, легенда").
Поэмăна тĕпченĕ ĕçсен сыпăкĕсем
тӳрлетЭ. Н. Наджип хăйĕн тĕпчевĕнче тĕрлĕ шухăш калать:
«…по мнению авторов, поэма написана в одном из культурных центров Средней Азии, но не в Мавераннахре»
Анчах «Йусеф кăссайĕ» поэма авалхи Атăлçи Пăлхар çĕрĕнче çуралман тесе те çирĕплетмест. Акă Ш. Марджанипе Б. Яфаров çырнисене илсе кăтартать вăл:
«Татарские ученые Ш. Марджани и Б. Яфаров считали памятник булгарским, точнее камско-булгарским»
Çав хушăрах ăна тутар литературин палăкĕ тесе калама çуккине те çырать:
«М. Хоутсма справедливо считает, что при определении языка памятника нельзя исходить из анализа языка памятника, сравнивая его с каким-либо современным живым языком, поскольку литературный и разговорный языки сильно разнятся. Поэтому нельзя язык этого памятника отнести к татарскому, поскольку в тот период татарский язык не был в полной мере разработан как литературный»
Чăвашсен авалхи пурнăçне тĕпчекен Юхма Мишши çакна палăртать:
«Паллах, 800 çул ытла каярах çырнă хайлав пирки хальхи саманара темĕн те çырма пулать ĕнтĕ. Авторăн тĕплĕ çырса хăварнă биографийĕ çуккипе усă курса ун çинчен халĕ тем те юмахлама та пулать. Вулакана эпĕ çакна шута хуртарасшăн:
а) ун чухне пăлхар литература чĕлхи пулман; б) çавăн пекех нимĕнле тӳрк чĕлхи те литература чĕлхи пулса çирĕпленмен;
в) йышлă тӳрк чĕлхисем пĕр-пĕринчен уйрăлса кайса кашнийĕ хăй май аталанма та тытăнман. Çавăнпа пăлхар-чăваш (пăлхар йăхĕсен) чĕлхи те, çав тапхăрта сарăлнă огуз йăхĕсен чĕлхи те пĕр-пĕрне питĕ çывăх пулнă, пăлхар йăхĕсемпе огузсем пĕр-пĕринпе тăлмачсăрах калаçнă. X ĕмĕр те пурăннă атăлçи пăлхар патшин — Алмасăн — арăмĕ те огуз елик-пики пулнă. Ку вăл пăлхар йăхĕсем огуз йăхĕсемпе пĕр-пĕрне çывăх курнине калать. Çавăнпа Кул Алиçырнă «Йусеф кăссайĕ» поэмăра авалхи огуз чĕлхин элеменчĕсем пурри никама т а тĕлĕнтермелле мар. Хальхи чăваш чĕлхи вăл — авалхи хун-пăлхар-огуз чĕлхин тăсăмĕ»
«Тщательное изучение языка поэмы показывает, что на фоне общей языковой смешанности в нем — как в фонетике, так и в морфологии и лексике — преобладают огузские элементы»
çырать малалла Э. Н. Наджип. Анчах та çак автор чăваш чĕлхине пачах пĕлменнине палăртмалл. Енчен те вăл чăваш чĕлхипе вулама-калаçма пултарнă пулсан, хăйĕн чылай пĕтĕмлетĕвĕсене урăхларах çырнă пулĕччĕ.
«Йусеф кăссайăн» хисеп паллисем (çичĕ), глаголсем (тĕк, тĕсĕл — пĕр йĕркене тăр) этем-чун-чĕринчи пулăма ăнлантаракан сăмахсем (тарук — тарăху), уйрăмах тĕрлĕ вăхăта ăнлантаракан сăмахсем ытти тӳрк чĕлхисенчен хальхи чăваш чĕлхине çывăхрах.
Вуламалли
тӳрлет- Э.Н. Наджип, "Исследования по истории тюркских языков XI-XIV веков", "Наука", Мускав, 1989.
- Юхма Мишши, «Авалхи чăвашсем, Шупашкар, 1996.