Вăхăт
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, пăхăр Вăхăт (пĕлтерĕшсем).| Паян — 2023 çулхи Пуш уйӑхӗн 25-мĕшĕ, 14:13 (UTC) |
|---|
Вăхăт, — физикăпа философин тĕп ăнлавĕсенчен пĕри, уçлăх-вăхăт координчĕсенчен пĕри. Унăн тăрăхĕпе физика кĕлеткисен тĕнче йĕрĕсем иртеççĕ.
| вăхăт | |
| Ытти виçев пĕрчисемпе çыхăнни | |
|---|---|
| СИ | çек |
| СГС | çек |
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, пăхăр Вăхăт (пĕлтерĕшсем).
Вăхăта сăнама, тĕслĕхрен, будильникпа усă кураççĕ.
Философире — тавăрайманлă куçăм (пĕр еннелле кăна куçакан — иртнĕлĕхрен, хальлĕлĕх витĕр пуласлăха)[1], кулленхи пурнăç ăшĕнче фактсем ятлă мĕнпур процессем.
Шутлав (метрологи) йĕркипе вăхăт ăнлавĕн иккĕ аспектне палăртнă:
- Вăхăт тĕнĕлĕĕн пулăмсен координачĕсем.
Вăхăт пахалăхĕсемПравить
Чи малтанах, вăхăтăн тĕлĕллĕх пур («Вăхăт сăнни» пăхăр).
Рудольф Карнап Глава 3. Измерения и количественный язык // Философские основания физики: Введение в философию науки. = R. Carnap. Philosophical Foundations of Physics: an introduction to the philosophy of science. — М.: Прогресс, 1971. — 392 с.</ref>.
Вăхăтăн тĕлĕллĕхĕПравить
Хальхи ăсчахсен чылайрахăшĕн шухăшĕпе, малтанлăхпа пуласлăхăн уйрăмлăхĕ принциплă шутланать. Хальхи ăслăх хыпарĕсемпе килĕшӳллĕ, информаци малтанлăхран пуласлăха куçать, каялла пулаймасть. Термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшĕ те пуласлăхра энтропи нумайланса пырасса пĕлтерет.
Тепĕр енчен, хăшпĕр тĕпчевçĕсем урăхла калаççĕ.
Вăхăта шутланиПравить
Астрономире тата навигацире вăхăта шутланиПравить
Вăхăт виçисемПравить
- Пинçуллăх
- Çĕрçуллăх
- Çулталăк
- Уйăх
- Декада
- Эрне
- Талăк
- Сехет
- Минута
- Çеккунтă
- Терци — кивел., халĕ усă курмаççĕ
- Миллиçеккунтă 10−3çек (пульăн кĕске татăкри вĕçевĕ)
- Микроçеккунтă 10−6çек (поведение перешейка при отрыве капли)
- Зептоçеккунтă 10−21çек (йĕтре реакцисен динамики)
- Йоктоçеккунтă 10−24çек (тăнăçлă мар элементарлă пĕрчĕсен çуралăвĕ-арканăвĕ)
ГеологиреПравить
- Акрон
- Эон
- Самана
- Тапхăр
- Ĕмĕр (геологи) — çĕрçуллăхпа пăтраштармалла мар
- Фаза
ИсториреПравить
- Самана (Чĕрĕлӳ, Застоя самани)
- Тапхăр
- Ĕмĕр — çĕрçуллăхпа (чуллă ĕмĕр, бронзă ĕмĕрĕ) пăтраштармалла мар
МетрологиПравить
ЭталонсемПравить
- Патшалăхăн вăхăт, тăтăшлăх, вăхăтăн наци шкалин виçисен пĕрремĕш эталонĕ ГЭТ 1-98 — ВНИИФТРИ-ре упранать
- Вăхăтăн, тăтăшлăхăн виçисен иккĕмĕш эталонĕ ВЭТ 1-10-82 — СНИИМ (Çĕн Çĕпĕр) упранать
- Тĕнчери эталонсем
Юхакан вăхăта шутламалли хатĕрсем (автономлисем)Править
- Календарь (пичет кăларăмĕ) (кун/çулталăк шутлавĕ)
- Сехет
- Тăтăшлăх стандарчĕ
Вăхăт интервалĕсене туса кăтартмалли хатĕрсемПравить
- Таймер;
- Хăйăр сехечĕ;
- Метроном;
- Калибрланă линия задержки;
- Вăхăт интервалĕсен синтеинтезаторĕ
Вăхăт интервалĕсене виçмелли хатĕрсемПравить
- Секундомер
- Электронлă-шутлав частотомерĕ интервалсене виçмелли блокпа
- Осциллограф
Тĕпчесе уçнисем, туса кăларнисемПравить
- пирĕн эрăччен 1500 ç. тĕлне. Хĕвел сехетне шутласа кăларнă. Икĕпат;[2]
- 1500 ç. тĕлне. Кĕсье (пружинăллă) сехете шутласа каларнă. Петр Генлейн, Германи;[2]
- 1656 ç. маятник сехетне шутласа тунă. Христиан Гюйгенс, Нидерландсем;[2]
- 1686 ç. Исаак Ньютонăн «Математические начала натуральной философии» ĕçне пичетленĕ. Вĕсенче ньютон механикин абсолютлă вăхăчĕн теорине шутласа кăларнă.
- 1865 ç. Р. Клазиус термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшне тĕпчeсе уçать. Установлено наличие в природе фундаментальной асимметрии во времени всех происходящих в ней самопроизвольных процессов.[3]
- 1927 Шыва, тусана кĕртмен сехет корпусĕ. «Ролекс» компани, Швейцари;[2]
- 1960 çулта Çĕрĕн туртăмĕнче вăхăт епле куçнине тĕпчемелли Паундпа Ребка экспериментне ирттернĕ.[4]
- 1964 çулта K0 мезон арканнă чухне CP-инвариантлăхпа T-инвариантлăх пăсăлнине асăрханă. Нобель парни, физика, 1980 ç.[5]
- 1970 ç. цифрăллă ал сехетне шутласа кăларнă. Джон М. Берже, АПШ;[2]
Çавăн пекех пăхăрПравить
АсăрхавсемПравить
- ^ Существует ли «стрела времени?», А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин
- ^ 1, 2, 3, 4 тата 5 RIPOLFACT. Ежегодный альманах фактов: Весь мир. Полный спектр информации о странах, мире и вселенной. — М.: РИПОЛ классик, 2007. — 1088 с.: илл., ISBN 978-5-7905-5024-9, Некоторые замечательные изобретения, с. 374—387;
- ^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег
<ref>; для сносокStatPhysне указан текст - ^ Р. В. Паунд О весе фотонов. Успехи физических наук, 1960 ç., раштав
- ^ Нарушение СP-симметрии. поиск его истоков. Дж. В. Кронин, Успехи физических наук, 1981, юпа
ВуламаллиПравить
- Хапаева Д. Время собственное (Время в культуре XX—XXI вв.) // Хапаева Д. Герцоги республики в эпоху переводов: Гуманитарные науки и революция понятий. — М.: Новое литературное обозрение, 2005. — С. 204−215.
- А. Маслов. Представление о времени в Китае // Маслов А. А. Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейя, 2003. — С. 9−15.
- Единицы физических величин. Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. — Харьков: Вища школа, 1984
- Справочник по физике. Яворский Б. М., Детлаф А. А. — М.: Наука, 1981
- Черняков А. Г. Онтология времени. Бытие и время в философии Аристотеля, Гуссерля и Хайдеггера. СПб., 2001.- 460 с.
- Шполянский В. А. Хронометрия — М.: Машиностроение, 1974
- Яройя-Смирнова В. Н. Истоки концептуализации времени в древнегреческой философии и современные направления анализа времени //Тр. Тбилис. ун-та.— Тбилиси, 1989.— Т. 292.
- Ли Смолин. Атомы пространства и времени, «В мире науки», апрель 2004
- Громов М. Н. Время и его восприятие в Древней Руси // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2009. № 2 (36). С. 7-17
- G. J. Whitrow Time in history: views of time from prehistory to the present day. — Oxford University Press, 1989. — 217 с. — ISBN 9780192852113