Хурăн

Патшалăх:
Уйрăм:	Витĕннĕ вăрăллă
Класс:	Икĕ чĕрĕклĕ
Йĕркелĕх:	Букоцветные
Йыш:	Хурăн пеккисем
Ăрат:	Хурăн

Латинла çырни

Betula L. (1753)

Ошибка: в первой строке должно быть задано изображение

Викитĕссенчи
систематика

Ошибка: в первой строке должно быть задано изображение

Ӳкерчĕксем

ITIS 19478

NCBI 3504

Хурăн (лат. Bétula) — çулçă ӳкерекен йывăçсемпе тĕмсен йышĕ. Çурçĕр полушаринче анлă сарăлнă. Раççей территоринче чи анлă сарăлнă йывăçсен шутне кĕрет. Тĕсĕсен шучĕ çĕре яхăн ^[1] е нумайрах ^[2].

Биологи

Чие евĕрлĕ хурăн. Köhler's Medizinal-Pflanzen справочникĕнчен, 1887 çул

Хурăн йышăнчи ӳсентрансенчен нумайĕшĕ 30-45 м çӳллĕш йывăçсем, вуллине ыталасан 120—150 см таран. Хăшпĕр тĕсĕсем - тĕмсем, çĕр çинче выртса кăштах çĕкленекен таран. Пурте пĕр çуртлă, аçа тата ама чĕчеклĕ, кăчăка тусанне çилпĕ сараççĕ.^[3]

Тымарĕсем хăватлă. Хăшпĕр тĕсĕсен çĕр çиĕн, нумайĕшĕн чалăшрах тарăн каять. Хунавĕн тĕп тымарĕ хăвăрт ӳсме прахать, анчах айккинчисем вăйлă ӳсеççĕ, вĕсем çинче нумай вĕтĕ пĕчĕк тымар çитĕнет. Хурăн малтанхи çулсенче кăна майĕпен ӳсет, кайран вăйланса кайса курăксенчен иртсе каять.

Лаптăк çулçăллă хурăнăн хуппи

Хурăнсен нумай тĕсĕсен хуппи шурă, сарă, сарăрах, шупкарах е хĕрлĕ хĕмăр тĕслĕ, хăшпĕр тĕссен сăрă, хăмăр е хура пулать. Пробка клеткисем хушшинче шурă сăмала евĕрлĕ япалапа - бетулинпа тулнă, çавă хурăн хуппине шурă тĕс парать ^[4]. Çиелти сийĕ çăмăллăн хăюсемпе уйрăлать. Ватă йывăçсен хуппи хура тĕслĕ, çуркаланса пĕтнĕ. Хурăн çулçисем 7 см тăршшĕ, 4 см сарлакăш таран, тăкăнас умĕн сарăлаççĕ. Çамрăк çулçисем çыпçăнаççĕ.

Шурлăх хурăнĕн туратти

(Betula pumila)]]

Сăртĕсем

Betula pendula 'Dalecarlica'

Хурăнăн капăрлатас тĕллĕвпе ӳстерекен нумай сорчĕсем пур:

|Betula nigra|cv=Heritage — кĕренрех тĕслĕ хуппи уйрăлсан çаврăнса пырать;
Betula pendula|cv=Purpurea — хĕрлĕ çулçăллă;
Betula pendula|cv=Laciniata (е — 'Dalecarlica') — çĕре çити усăнакан туратлă, çулçисем тарăн каснă евĕрлĕ;
Betula pendula|cv=Tristis — çĕре çити усăнакан туратлă;
Betula pendula|cv=Yongii — çĕре çити усăнакан туратлă;
Betula platyphylla|cv=Whitespire}} — шап-шурă хупăллă çӳллĕ яштак йывăç;
Betula utilis|cv=Jermyns — шап-шурă хупăллă çӳллĕ йывăç.

Классификаци

Тĕрлĕ авторсем тĕрлĕрен пайлаççĕ. Çĕре ^[1] яхĕн тĕс тесе шутлаççĕ е кăштах нумайрах ^[2].

Ку списока Кьюри король ботаника сачĕсен даннăйсем тунă.

Латинла	Чăвашла
Betula alajica\|Litv.	Алай хурăнĕ
Betula albosinensis\|Burkill	Шурă китай хурăнĕ
Betula alleghaniensis\|Britton	Аллегани хурăнĕ
Betula alnoides\|Buch.-Ham.	Çирĕк евĕрлĕ хурăн
Betula apoiensis\|Nakai	Апои тăвĕн хурăнĕ
Betula austrosichotensis\|V.N.Vassil. & V.I.Baranov	Кăнтăр Сихотин хурăнĕ
Betula baschkirica\|Tzvelev}}	Пушкăрт хурăнĕ
Betula bomiensis\|P.C.Li}}	Боми хурăнĕ.Тухăç Тибетри Боми (тибетола Бово) вулăсĕнче тупнă.
Betula cajanderi\|Sukaczev}}	Каяндер хурăнĕ
Betula calcicola\|(W.W.Sm.) P.C.Li}}	Акшар хурăнĕ
Betula ceratoptera\|G.H.Liu & Y.C.Ma}}	яяя
Betula chichibuensis\|H.Hara}}	яяя
Betula chinensis Maxim.	Китай хурăнĕ
Betula chitralica Browicz	Хитрал хурăнĕ. Пакистанти Хитрал районĕнче тупнă.
Betula coriaceifolia\|V.N.Vassil.	Тирлĕ çулçăллă хурăн
Betula corylifolia\|Regel & Maxim.}}	Шĕшкĕ çулçăллă хурăн
Betula costata\|Trautv.	Сарă хурăн
Betula cylindrostachya\|Lindl. ex Wall.	Çаврака йĕпле хурăн
Betula davurica\|Pall.^[5]	Даури хурăнĕ
Btname\|Betula delavayi\|Franch.	Делавэй хурăнĕ
Btname\|Betula demetrii\|I.V.Vassil.	Деметра хурăнĕ
Betula divaricata\|Ledeb.
Btname\|Betula dolicholepis\|Ovcz., Czukav. & Shibkova	Вăрăм чешуяллă хурăн
Betula ermanii\|Cham.	Эрман е чул хурăнĕ
Btname\|Betula falcata\|V.N.Vassil.	Çурла евĕрлĕ хурăн
Btname\|Betula ferganensis\|V.N.Vassil.	Фергана хурăнĕ
Betula forrestii\|Hand.-Mazz.	Форреста хурăнĕ
Betula fruticosa\|Pall.	Тĕмлĕ хурăн
Betula glandulosa\|Michx.	Парлă хурăн
Betula globispica\|Shirai	Шар-чечеклĕ хурăн
Betula gordiagini\|P.A.Baranov	Гордягин хурăнĕ
Betula grossa\|Siebold & Zucc.	Граб çулçăллă хурăн
Betula halophila\|Ching	Тăвар юратакан хурăн
Betula heptopotamica\|V.N.Vassil.	Çичĕ çырма хурăнĕ
Betula honanensis\|S.Y.Wang & C.L.Chang	Хэнань хурăнĕ
Betula humilis\|Schrank	Лутра хурăн
Betula insignis\|Franch.}}	Чаплă хурăн
Betula jarmolenkoana\|Golosk.	Ярмоленко хурăнĕ
Betula jiaodongensis\|S.B.Liang	Цзяодун хурăнĕ
Betula jinpingensis\|P.C.Li}}	Цзиньпин хурăнĕ
Betula jiulungensis\|P.C.Li ex Q.Lin	Цзюлунь хурăнĕ
Betula karagandensis\|V.N.Vassil.	Караганда хурăнĕ
Betula kenaica\|W.H.Evans	Кенай хурăнĕ
Betula kirghisorum\|Sawicz	Кăркăс хурăнĕ
Betula klokovii\|Zaver.	Клоков хурăнĕ
Betula korshinskyi\|Litv.	Берёза Коржински хурăнĕ
Betula kotulae\|Zaver.	Котул хурăнĕ
Betula kunarensis\|Browicz	Кунар хурăнĕ
Betula lanata\|(Regel) V.N.Vassil.	Çăмлă хурăн
Betula lenta\|L.	Чие хурăнĕ
Betula litwinowii\|Doluch.	Литвинов хурăнĕ
Betula luminifera\|H.J.P.Winkl. in Engl.	Ялтăркка хурăн
Betula mandshurica\|(Regel) Nakai	[Маньчжури хурăнĕ
Betula margusarica\|V.N.Vassil.	яяя
Betula maximowicziana\|Regel in DC.	Максимович хурăнĕ
Betula medwediewii\|Regel	Медведев хурăнĕ
Betula megrelica\|Sosn.	Мингрел хурăнĕ
Betula michauxii\|Spach	Мишо хурăнĕ
Betula microphylla\|Bunge	Вĕтĕ çулçăллă хурăн
Betula minor\|(Tuck.) Fernald	Пĕчĕк хурăн
Betula murgabica\|V.N.Vassil.	Мургаб хурăнĕ
Betula nana\|L.	Карлик хурĕн е ерник
Betula neoalaskana\|Sarg.	Çĕнĕ Аляска хурăнĕ
Btname\|Betula nigra\|L.	Хура хурăн
Betula occidentalis\|Hook.}	Анăç хурăнĕ
Betula ovalifolia\|Rupr.	Овал çулçăллă хурăн
Betula ovczinnikovii\|V.N.Vassil.	Овчинников хурăнĕ
Betula pamirica\|Litv.	Памир хурăнĕ
Betula papyrifera\|Marshall	Хут хурăнĕ
Betula paramushirensis\|Barkalov	Парамушир хурăнĕ
Betula pendula\|Roth	Шатра хурăн
Betula platyphylla\|Sukaczev	Лаптак çулçăллă хурăн
Betula populifolia\|Marshall	Тирĕк çулçăллă хурăн
Betula potamophila\|V.N.Vassil.	Юханшыв юратакан хурăн
Betula potaninii\|Batalin	Потанин хурăнĕ
Betula procurva\|Litv.	Чалăш хурăн
Betula psammophila\|V.N.Vassil.	Хăйăр юратакан хурăн
Betula pubescens\|Ehrh.	Тĕклĕ хурăн
Betula pumila\|L.	Шурлăх хурăнĕ
Betula pyrolifolia\|V.N.Vassil.	Грушанкă çулçăллă хурăн
Betula raddeana\|Trautv.	Радде хурăнĕ
Betula regeliana\|V.N.Vassil.	Регель хурăнĕ
Betula rockii\|(Rehder) C.-A.Jansson	Рокка хурăнĕ
Betula saksarensis\|Polozhij & A.T.Malzeva	Саксар хурăнĕ
Betula saposhnikovii\|Sukaczev	Сапожников хурăнĕ]
Betula saviczii\|V.N.Vassil.	Савич хурăнĕ
Betula schmidtii\|Regel	Шмидт хурăнĕ е тимĕр хурăн
Betula seravschanica\|V.N.Vassil.	Зеравшан хурăнĕ
Betula sessilis\|Kom.
Betula sunanensis\|Y.J.Zhang	Сунань хурăнĕ
Betula szechuanica\|(C.K.Schneid.) C.-A.Jansson	Сычуань хурăнĕ
Betula tadzhikistanica\|V.N.Vassil.	Таджикистан хурăнĕ
Betula tianschanica\|Rupr. in Ost.-Sack. & Rupr.	Тяньшань хурăнĕ
Betula turkestanica\|Litv.	Туркестан хурăнĕ
Betula tuturinii\|V.N.Vassil.	Тутурин хурăнĕ
Betula utilis\|D.Don	Гималай хурăнĕ
Betula wuyiensis\|J.B.Xiao	Уишань хурăнĕ
Betula zinserlingii\|V.N.Vassil.	Цинзерлинг хурăнĕ
Betula alpestrisBetula × alpestris\|Fr.	Альп хурăнĕ]]
Betula aurataBetula × aurata\|Borkh.	Ылтăн тĕсле хурăн
Betula avatshensisBetula × avatshensis\|Kom.	Авача хурăнĕ
Betula baicalensisBetula × baicalensis\|Sukaczev	Байкал хурăнĕ
Betula bottnicaBetula × bottnica\|Mela	Ботника хурăнĕ
Betula caeruleaBetula × caerulea\|Blanch.	Кăвак хурăн
Betula dugleanaBetula × dugleana\|Lepage	Джанет Дагл хурăнĕ= {{bt\|Betula glandulosa\|Michx. × {{bt\|Betula neoalaskana\|Sarg.].
Betula dutillyiBetula × dutillyi\|Lepage	Дютийи хурăнĕ. [= {{bt\|Betula glandulosa\|Michx. × {{bt\|Betula minor\|Sarg.].
Betula eastwoodiaeBetula × eastwoodiae\|Sarg.	Иствуд хурăнĕ]]
Betula horneiBetula × hornei\|E.J.Butler	Хорн хурăнĕ
Betula jackiiBetula × jackii\|C.K.Schneid.	Джек хурăнĕ
Betula murrayanaBetula × murrayana\|B.V.Barnes & Dancik	Муррей хурăнĕ
Betula purpusiiBetula × purpusii\|C.K.Schneid.	Пурпус хурăнĕ
Betula raymundiiBetula × raymundii\|Lepage	Реймунд хурăнĕ
Betula sandbergiiBetula × sandbergii\|Britton	Сандберг хурăнĕ
Betula sargentiiBetula × sargentii\|Dugle	Сарджент хурăнĕ
Betula uliginosaBetula × uliginosa\|Dugle	яяя
Betula utahensisBetula × utahensis\|Britton	Юта хурăнĕ
Betula vologdensisBetula × vologdensis\|Tzvelev	Вологода хурăнĕ
Betula winteriBetula × winteri\|Dugle	Уинтер хурăнĕ
Betula zimpeliiBetula × zimpelii\|Junge	Цимпель хурăнĕ

Хурăн ӳнерте

Аркадий Рылов. Зелёный шум.
1904. Пир, çу. Патшалăх Третьяков галерейи, Патшалăх Вырăс музейĕ

Исаак Левитан. Ылтăн кĕр.
1895. Пир, çу. Патшалăх Третьяков галерейи

Архип Куинджи. Хурăн кати.
1879. Пир, çу. Патшалăх Третьяков галерейи

Александр Головин. Хурăнсем.
1908—1911. Хут, гуашь. Патшалăх Третьяков галерейи

Аркадий Рылов. Вăрманта.
1905. Пир, çу. Киров облаçĕн В. М. тата А. М. Васнецовсен ячĕллĕ ӳнер музейĕ

Усă курни

Асăрхатарусем

^ ¹^тата² World Checklist of Betula. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew.
^ ¹^тата² Флора Восточной Европы, т. 11./ Под ред. Н. Н. Цвелёва. М.; СПб; Тов-во научных изданий КМК. 2004. — с. 65
^ Лантратова А. С. Деревья и кустарники Карелии : Определитель. — Карелия. — ISBN 5-7545-0369-5
^ Бетулин
^ Ячĕ Betula davurica Pall. — IPNI тата Растительные ресурсы России. Т. 1 килĕшӳллĕн; ячĕ Betula dahurica Pall. — Kew килĕшӳллĕн

Вуламалли

Корчагина И. А. Жизнь растений. В 6-ти т. М.Просвещение. 1980, т. 5. Ч. 1. Цветковые растения, с. 311—324|.
Данченко А. М. Популяционная изменчивость берёзы. Новосибирск:Наука, Сиб. отд-ние. 1990, с.202.
Данченко А. М., Трофименко Н. М. Экология семенного размножения берёзы. Новосибирскă Наука, Сиб. изд. фирма.1993.с.182.
Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ.М.: Könemann. 2006 . с.142—144.
Пономарёв Н. А. Берёзы СССР. М.: Гослестехиздат.1932.247.
Черняева Г. Н., Долгодворова С. Я., Бондаренко С. М.Экстраутивные вещества берёзы. Красноярск.1986. с.122.
Иллюстрированный определитель растений Ленинградской области. М.:Товарищество научных изданий КМК.2006.с.167.
Животные и растения. Иллюстрированный энциклопедический словарь.М.:Эксмо.2007.с.117-119.
Растительные ресурсы России: Дикорастущие цветковые растения, их компонентный состав и биологическая активность. М.:Товарищество научных изданий КМК. 2008.Т.1. Семейства Magnoliaceae — Juglandaceae, Ulmaceae, Moraceae, Cannabaceae, Urticaceae. с.164—176.
Куданова З.М. Определитель высших растений Чувашской АССР. — Чуваш. кн.изд-во.
Подымов А.И., Суслов Ю.Д. Лекарственные растения Марийской АССР. — Марийское кн.изд-во.

Каçăсем

БСЭ 2010 ҫулхи Ака уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
дерево ЭСБЕ(ĕçлемен каçă)
Лесная энциклопедия. В 2-х т.. М.:Сов. энциклопедия.1985.Т.1.

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[Kew-1] ¹^тата² World Checklist of Betula. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew.

[Flora-2] ¹^тата² Флора Восточной Европы, т. 11./ Под ред. Н. Н. Цвелёва. М.; СПб; Тов-во научных изданий КМК. 2004. — с. 65

[ЛАС-3] Лантратова А. С. Деревья и кустарники Карелии : Определитель. — Карелия. — ISBN 5-7545-0369-5

[4] Бетулин

[5] Ячĕ Betula davurica Pall. — IPNI тата Растительные ресурсы России. Т. 1 килĕшӳллĕн; ячĕ Betula dahurica Pall. — Kew килĕшӳллĕн

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]