Хуналуг чӗлхи
Хуналуг/Khinalug(вӑл та ҫырни Khinalig, Khinalugi, Xinalug(h), Xinaliq е тата Khinalugh) - Ҫурҫӗр-Хӗвелтухӑҫ Кавказӗн чӗлхи (унта 3000-е яхӑн ҫын Хуналг тата Гюлюстан ялӗсенче, Губин районӗнчи ту ҫинче, ҫурҫӗр Азербайджан теҫҫӗ. Вӑл ҫурҫӗр кавказ чӗлхин ҫемйинче хӑйӗн никама пӑхӑнман турачӗ пулса тӑрать.
Хиналуг ҫухалнинчен тата классификацилес хӑрушлӑх пур, мӗншӗн тесен ҫак тӗнчери ЮНЕСКО чӗлхисем ҫухалнинчен питӗ хӑрушӑрах.
Истори
тӳрлетХуналуг-Губин районӗнчи Хуналуг-Азербайджан чӗлхи. Малтанхи тӗпчевҫӗсем ӑна Ҫурҫӗрпе Хӗвелтухӑҫ Кавказ чӗлхин лезгин ҫемйин членӗ дагестан ҫемйин членӗ тесе малтанах класа кассификациленӗ, хиналг чӗлхи ялти официаллӑ чӗлхепе шутланать пулин те, унта ытларах наци азербайджан чӗлхи официаллӑ майпа пӗлӳ парас тата нехиналугла носительсемпе хутшӑнас тӗлӗшпе усӑ курнӑ. Хиналг чӗлхи ҫухалас хӑрушлӑх патне илсе пыракан чӗлхе шутланать. Юлашки ҫулсенче вӑл пурӑнакан яла илсе пыракан ҫул юрӑхсӑра тухнӑ, ҫавна пула района пуринчен ытла изоляциленӗ.
Фонологи
тӳрлетХиналуга валли латин орфографийӗ 2007 ҫулта Мускав патшалӑх университечӗн лингвистсен командипе ялта шкулти учительсемпе пӗрле ӗҫлеме йӗркеленӗ. Ӑна таблицӑсенче курсивпа палӑртнӑ.
Хупӑ сасӑсем
тӳрлетLabial | Dental | Postalveolar | Palatal | Velar | Uvular | Pharyngeal | Glottal | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nasal | [m] m | [n] n | |||||||
Plosive | сасӑсӑр кӗске | [p] p | [t] t | [k] k | |||||
сасӑсӑр вӑрӑм | [pː] pp | [tː] tt | [kː] kk | [qː] qq | |||||
сасӑллӑ | [b] b | [d] d | [ɡ] g | ||||||
эжективлӑ | [pʼ] p' | [tʼ] t' | [kʼ] k' | ||||||
Affricate | сасӑсӑр кӗске | [t͡s] c | [t͡ʃ] ç | [k͡x] kx 3 | [q͡χ] q | ||||
сасӑсӑр вӑрӑм | [t͡sː] cc | [t͡ʃː] çç | |||||||
сасӑллӑ | [d͡ʒ] j | ||||||||
эжективлӑ | [t͡sʼ] c' | [t͡ʃʼ] ç' | [q͡χʼ] q' | ||||||
Fricative | сасӑсӑр | [f] f | [s] s | [ʃ] ş | [x] kh 2 | [χ] x | [ħ] hh 4 | [h] h | |
сасӑллӑ | [v] v | [z] z | [ʒ] z̧1 | [ɣ] gh 2 | [ʁ] ğ | [ʕ] ʕ 4 | |||
Трель | [r] r | ||||||||
Аппроксимаци | [l] l | [j] y |
1 Орфографири Седилла <z> аялти пайӗн варринче
2 Kh тата gh сайра тӗл пулаҫҫӗ.
3 Kx сыпӑк сайра питӗ тӗл пулать.
4 Тӗп карланкӑ ытларах арабла кивҫенсенче тӗл пулаҫҫӗ.
Уҫӑ сасӑсем
тӳрлетХиналугра тӑхӑр уҫӑ та тӑватӑ дифтонг.
Фасад | Каялла | |||
---|---|---|---|---|
ҫаврака мар | ҫаврака | Ҫаврака мар | Ҫаврака | |
Ҫӳлӗ | [i] i | [y] ü | [ɯ] ı | [u] u |
Вӑтам | [e] e | [ø] ö | [o] o | |
Лутра | [œ] ə | [a] a |
Дифтонгсем кӗреҫҫӗ: [iu] [ui] [oe] [oa].
Сӑмах запасӗ
тӳрлетҪак сӑмахсене Хуналуг ҫинчен фонетикӑлла ҫырнӑ:
Хуналуг пӗртен-пӗр число | Хуналуг нумай | Акӑлчанла куҫару(Акӑлчанла) |
---|---|---|
arhaz | arhazırdır | pen (enclosure for livestock) |
c’imir | c’imirdir | sparrow |
izin | izindir | gingiva |
kırab | kırabırdır | galoshes |
mısır | mısırdır | rope |
nek’id | nek’idirdir | back |
t’uk’un | t’uk’undur | cheek |
t’umbol | t’umboldur | prune |
ustot | ustoturdur | pepper |
ustul | ustuldur | table |
dalıg | dalιgιrdιr | work |
culoz | culozurdur | tooth |
jalkan | jalkandιr | mane |
kotuk | kotukurdur | tree stump |
mekteb | mektebirdir | school (compare: maktab) |
mizer | mizerdir | textile |
Алфавит
тӳрлет1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
А | А̃ | Аь | Б | В | Г | Гъ | ГӀ | ГӀв | Д | Дж | Дз | Е | Е̃ | Ж | З | И | И̃ | Й | К | Кв | Кк | Кх | Кхв | Кхкх | Къв | Кь | КьӀ | КӀ | КӀв | Л | Лъ | М | Н | О | О̃ | Оь |
а | а̃ | аь | б | в | г | гъ | гӀ | гӀв | д | дж | дз | е | е̃ | ж | з | и | и̃ | й | к | кв | кк | кх | кхв | кхкх | къв | кь | кьӀ | кӀ | кӀв | л | лъ | м | н | о | о̃ | оь |
38 | 39 | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 45 | 46 | 47 | 48 | 49 | 50 | 51 | 52 | 53 | 54 | 55 | 56 | 57 | 58 | 59 | 60 | 61 | 62 | 63 | 64 | 65 | 66 | 67 | 68 | 69 | 70 | 71 | 72 | 73 | 74 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
П | Пв | ПӀ | Р | С | Т | Тт | ТӀ | ТӀв | ТӀтӀ | У | У̃ | Уь | Ф | Х | Хъ | Хъв | Хь | ХӀ | Ӏ | Ӏъ | Ц | Цв | Цц | ЦӀ | ЦӀв | Ч | Чч | ЧӀ | ЧӀв | Ш | Шв | Ъ | Ы | Э | Ә | Ә̃ |
п | пв | пӀ | р | с | т | тт | тӀ | тӀв | тӀтӀ | у | у̃ | уь | ф | х | хъ | хъв | хь | хӀ | Ӏ | Ӏъ | ц | цв | цц | цӀ | цӀв | ч | чч | чӀ | чӀв | ш | шв | ъ | ы | э | ә | ә̃ |