Хăвăртлăх

Хăвăртлăх (час-часах ${\vec {v}}$ паллăпа палăртаççĕ, акăл. velocity е фр. vitesse, чăн малтан лат. vēlōcitās пулнă) — векторла физикăлла кап, материлле пăнчă пек пăхма май пур ĕскер куçнăлăхĕ, суйласа илнĕ пуçлав тытăмĕпе танлаштаруллăн, еплерех темппа улшăннине палăртать; радиус-векторăн харпăр пăнчăри вăхăт тĕлĕшпе илнĕ тăхăмĕпе танлашать. Ку сăмахпах скалярлă капа та (хăвăртлăх веторĕн модульне е пăнчăн алгебрăлла хăвăртлăхне, çак векторăн пăнчăри сĕртĕнкен йĕр çине ÿкнĕ проекцийĕскере) калаççĕ.

Формула

Калăпăр, ${\vec {v}}$ хăвăртлăх, $\Delta {\vec {r}}$ уйрăм тĕлти куçнăлăх, ${\vec {r}}$ радиус-вектор, $t$ вăхăт. Вара:

${\vec {v}}={\frac {\mathrm {d} {\vec {r}}}{\mathrm {d} t}}=\lim _{\Delta t\to 0}{\Delta {\vec {r}} \over \Delta t}$, кунта "дельта" текен паллăсене ун хыççăн тăракан кап еплерех улшăннине кăтартма усă курнă.

Енчен те радиус-вектор урлă мар, куçнăлăх векторне кура палăртас тесен, ку формула ак çапла курăнать:

${\vec {v}}={\frac {\mathrm {d} {\vec {s}}}{\mathrm {d} t}}=\lim _{\Delta t\to 0}{\Delta {\vec {s}} \over \Delta t}$, кунта ${\vec {s}}$ — куçнăлăх.

Иккĕмĕш меслет ансатрах та ăнланмалларах пек. Анчах та пĕрремĕшĕ кирек мĕнле пуçлав системипе те çыхантарма май парать.

Вуламалли

• Яковлев В. И. Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с. — ISBN 5-93972-063-3..
• Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. Единицы физических величин. — Харьков: Вища школа, 1984.
• Яворский Б. М., Детлаф А. А. Справочник по физике. — М.: Наука, 1981.