Уйăх (Çĕр çулташĕ)

(Уйăх (спутник) ҫинчен куҫарнӑ)
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Уйăх пăхăр.

УйăхÇĕре чи çывăх астрономилле объект тата унăн çулташĕ, эппин лешĕн йĕри-тавра çаврăнса тăрать. Хĕвел системинче пысăккăшĕпе пиллĕкмĕш çулташ. Атмосфери çук[3].

Уйăх ☾
категори спутник
Орбита палăрăмĕсем
Афели
Перигели
периапсида 363 104 км
(356 400 – 370 400 км)
апоапсида 405 696 км
(404 000 – 406 700 км)
Мăн çуртĕнĕл 384 399 км 0,00257 а. е.
Орбитăллă эксцентриситет 0,0549 (вăтам)
Орбитăллă тапхăрĕ
Сидери тапхăрĕ 27,321582 кун 27 кун 7 сехет 43,1 мин
Орбитăллă хăвăртлăхĕ 1,023 км/ç (вăтам)[1]
Вăтам аномали
Тайăмĕ 5,145° эклиптики[2]
Хăпаракан çыххин долготти (чакни) 1 пĕр çаврăм 18,6 çулта
Перицентрăн аргуменчĕ (хăпарни) 1 пĕр çаврăм 8,85 çулта
Физика пахалăхĕсем
Размер
Экваториаллă радиусĕ 1738,14 км 0,273 çĕрĕн
Полярлă радиусĕ 1735,97 км 0,273 земных
Планета пичĕн лаптăкĕ 3,793·107 км² 0,074 çĕрĕн
Хĕсĕнни
Калăпăш 2,1958·1010 км³ 0,020 çĕрĕн
Масса 7,3477·1022 кг 0,0123 çĕрĕн
Вăтам йăвăлăх 3,3464 г/см³
Экватăрти йывăрăшăн вăйĕ 1,62 м/ç²
Иккĕмĕш космос хăвăртлăхĕ 2,38 км/ç
Сидерлĕ çаврăнăвăн тапхăрĕ синхронлă (яланах Çĕр патне пĕр енĕпе çăврăннă)
Экватăрти çаврăну йĕрлĕ хăвăртлăхĕ
Çаврăну тĕнĕлĕ эклиптика тайăмĕ 1,5424° (эклиптика тĕлĕшĕпе)
çурçĕр полюсĕнче Тӳррĕн хăпарни
Тайăнни
Альбедо 0,12
Планета пичĕн температури
Чи сивĕ 100 К (−173 °C) (экватор) 33 К (−240 °C)
Вăтам 220 К (−53 °C) 130 К (−143 °C)
Чи вĕри 390 К (117 °C) 230 К (−43 °C)
атмосферăн йышĕ
Планета питĕнчи пусăмĕ

Курăнакан çăлтăрла кап - −2,5/−12,9 −12,74 (тулли чухне). Çĕр çине, туллилле, 0,25 — 1 лк çутăлăх парать.

Вырăсла Луна сăмах праслав. *luna < пра-и.е. *louksnā́ «çутă» сăмахпа çыхантараççĕ, çак индоевропа формине лат. lūna «уйăх»[4] сăмах та тухать. Грексем Çĕр спутникне Селена (ав.гр. Σελήνη) тенĕ, авалхи египт — Ях (Иях)[5], вавилонта — Син[6].

 
«Колумбия» 2003-мĕш çулхи кăрлачăн 26-мĕшĕнче Уйăхăн тĕслĕ тĕрлĕ çӳллешенчен ӳкерчĕкĕсем

[7][8].

 
«НУйăх çинче. Çĕр тухать.» СССР почта маркки, 1967 ç.

Сăнав

тӳрлет
 
Уйăх фазисем Хĕвелпе Çĕр тĕлĕшĕнче вырнаçнипе çыханни. Симĕс тĕспе сидери уйăхĕ пĕтсен синоди уйăхĕ пĕтичен Уйăх çавранакан кĕтесе кăтартнă.
 
Ку австрали ӳкерчĕкĕнче уйăх 180 градус таран пăрăннă — кăнтăр çурчăмăрĕн уйрăмлăхĕ.

Уйăхăн кĕтес виçийĕ хĕвелĕнине питĕ çывăх - çур градус яхăннелле.

 
Уйăх либрацийĕ

Ту породисем

тӳрлет

Уйăх грунчĕн хуташĕ тинĕс тата материк районĕсенче самях ылмашать. Уйăх породисенче тимĕр, шыв, вĕçекен компанентсем сахал.

 
Уйăх çинчи тори концентрацин картти, Lunar Prospector сăнанипе.
Уйăх реголичĕн хими хутăше процентпа[9].
Элементсем «Луна-20» аппаратпа илсе килнĕ «Луна-16» илсе килнĕ
Si 20,0 20,0
Ti 0,28 1,9
Al 12,5 8,7
Cr 0,11 0,20
Fe 5,1 13,7
Mg 5,7 5,3
Ca 10,3 9,2
Na 0,26 0,32
K 0,05 0,12

«Луна-20» АМС материк районĕнчен, «Луна-16» тинĕс районенчен грунт илсе килнĕ[10].

Çавăн пекех пăхăр

тӳрлет

Литература

тӳрлет

Кĕнекесем

тӳрлет
  • Петров В.П Здравствуй, Луна!. — Лениздат. — 24500 экз.
  • Шевченко В.В. Луна и ее наблюдение. — Наука. — 100000 экз.
  • Уманский С.П. Луна — седьмой континент. — Знание. — 45000 экз. — ISBN 5-07-000408-5
  • Шкуратов Ю. Г. Луна далёкая и близкая. — Харьковский нац. университет им. В. Н. Каразина. — ISBN 966-623-370-3
  • Роберт Хейзен История Земли: От звездной пыли — к живой планете: Первые 4 500 000 000 лет. — Альпина Нон-фикшн. — 364 p. — ISBN 978-5-91671-706-8

Статьясем

тӳрлет

Асăрхавсем

тӳрлет
  1. ^ Солнечная система. — Физматлит. — ISBN 978-5-9221-0989-5
  2. ^ Астрономический Календарь. Постоянная часть.. — Наука, главная редакция физико-математической литературы.
  3. ^ Уйӑх либраци тӗсӗсем 2020 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
  4. ^ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка Т. 2.
  5. ^ Коростовцев Михаил Александрович Религия древнего Египта. — Наука. — Т. 3.
  6. ^ Син, божество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
  7. ^ NASA STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695.
  8. ^ NASA STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697.
  9. ^ А.Цимбальникова, М.Паливцова, И.Франа, А.Машталка Химический состав фрагментов кристаллических пород и образцов реголита «Луны-16» и «Луны-20». — Наука.
  10. ^ Геофизические и геохимические особенности Луны.

Каçăсем

тӳрлет
Лекцисем
Документаллă фильмсем
  • «С точки зрения науки: Тайны Луны» (акăл. Naked Science: Moon Mysteries) — научно-популярный фильм, 2005, National Geographic
  • «С точки зрения науки: Загадки Луны» (акăл. Naked Science: Moon Mysteries) — научно-популярный фильм, 2007, National Geographic
  • «С точки зрения науки: Заселение Луны» (акăл. Naked Science: Living on the Moon) — научно-популярный фильм, 2009, National Geographic
  • «С точки зрения науки: Земля без Луны» (акăл. Naked Science: Earth without the Moon) — научно-популярный фильм, 2010, National Geographic
  • «Добыча полезных ископаемых на Луне» (акăл. Mining the Moon) — научно-популярный фильм, 2011, Discovery
  • Битва за Луну документальный фильм, 2010, (Телестудия Роскосмоса)

Шаблон:Уйăх Шаблон:Çĕр ушкăнĕнчи планетăсен спутникĕсем Шаблон:Хĕвел системин спутникĕсем