Галактика

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Галактика (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Галактика (ав.гр. Γαλαξίας — Хуркайăк çулĕ) — гравитаци хăвачĕпе çыхăннă çăлтăрсенчен, çăлтăрсем хушшинчи газсенчен, çăлтăрсем хушшинчи тусантан тата тĕттĕм материнчен тăракан система. Галактикăри пĕтĕм объектсем галактикăн масса варри тавра çаврăнаççĕ. Галактикăсем - питĕ аякри объектсем. Вĕсем патне çитес хутлăха: çывăхисене мегапарсексемпе, аякрисем таран хĕрлĕ куçăмпа (z) виçме палăртнă. Питĕ аякра пулнăпа хĕçпăшаланман куçпа виçĕ галактикăна курма пулать: Андромеда тĕтрелĕхне, Пысăк тата пĕчĕк Магеллан пĕлĕчĕсене. Галактикăсенчи уйрăм çăлтăрсене XX-мĕш ĕмĕр пуçламăшĕчен курма пулман. 1990-мĕш çулсем пуçламăшне çăлтăрсем уйăрма пултарнă 30 галактикăран нумайрах пĕлмен. Хаббл телескопне космоса ярсан тата çĕр çинчи 10-метăрлă телескопсене ĕçлетерме тытăнсан çăлтăрсем уйăрма пултарнă галактикăсен шучĕ питĕ нумайланнă. Галактикăсем тĕрлĕ формăллă пулаççĕ: сфера евĕрлисем, диск евĕрлисем, спираллă галактикăсем, карлик тата тĕрĕс мар галактикăсем. Масси 10⁷ пуçласа 10¹² Хĕвел масси таран. Пирĕн Хуркайăк çулĕ галактикăн масси 3·10¹² Хĕвел массипе тан. Галактика диаметăрĕ 5-рен 50 килопарсек таран^[1]. Пирĕн галактикăн диаметрĕ 100 000 çутă çулĕ яхăн. Шутлайман проблемăсен пĕри - хăйне гравитаци хутшăнăвĕсенче кăна ткăтартакан тĕттĕм матери. Вăл галактикăн массин 90 % таран пулма пултарать, пулмасса пултарать, карлик галактикăри пек ^[2]. Уçлăхра галактикăсем тан мар саланнă: пĕр пайĕнче юнашар галактикăсен ушкăннĕ курма пулать, тепринче пĕр пĕчĕк галактикă та курăнмасть (войд тесе палăртаççĕ). Сăнакан уçлăхри галактикăсен шучĕ паллă мар, çапах 10¹¹ патнелле пулмалла ^[3].

Сăнавсем

Галактикăсен чи пĕлтерĕшле характеристикисем^[1] (экстремальные значения опущены):

Параметр	Виçекен меслет	Пĕлтерĕшсен интервалĕ	Пирĕн галактикăн çывăхлатнă пĕлтерĕшĕ
Диаметр D₂₅	Фотометри	5—50 кпк	30 кпк
Дискăн радиус шкали R₀	Фотометрия	1—7 кпк	3 кпк
Çăлтăр дискĕн хулăнăшĕ	Аякран курăнкан дисксен Фотометрийĕ	0,3—1 кпк	0,7 кпк
Çутăлăх	Фотометри	10⁷—10¹¹ L_ʘ	5·10¹⁰ L_ʘ
Масса М₂₅ D₂₅ ăшĕнче	Доплер эффекчĕпе çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни	10⁷—10¹² M_ʘ	2·10¹¹ M_ʘ
газ массин тӳпи M_gas/M₂₅ D₂₅ ăшĕнче	нейтраллă тата молекулăри водород йĕрĕсен çутлăхне виçни	0,1—30 %	2 %
Галактикăн тулаш пайĕсен çавраннин хăвăртлăхĕ V	Доплер эффекчĕпе çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни	50—300 км/с	220 км/с (Хĕвелпе юнашар)
Галактикăн тулаш пайĕсен çавраннин тапхăрĕ	Доплер эффекчĕпе çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни	10⁸—10⁹ çул	2·10⁸ (Хĕвелпе юнашар)
Варринчи хура шăтăкăн масси	Доплер эффекчĕпе тĕшĕпе юнашар çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни.	3·10⁵—3·10⁹ M_ʘ	4·10⁶ M_ʘ

Галактикăсен тĕп сăнакан пайĕсем

Галактикăсен тĕп сăнакан пайĕсем^[4]:

Тĕрлĕ массăллă тата йывăрăш çăлтăрсем.
Пĕр вырăнарах пуçтарăннă эволюци пĕтне çăлтăрсен юлашкисем.
Сивĕ газлă-тусанлă хутлăх.
Сапаланнă 10⁵—10⁶ К температурăллă вĕри газ.

Йĕкĕр çăлтăрсем кӳршĕ галактикăсенче сăнанмаççĕ, анчах Хĕвелпе юнашар хутлăха пăхсан вĕсем нумай пулмалла. Газлă-тусанлă хутлăх тата çăлтăрсем атомсенчен тăраççĕ, вĕсене барион материйĕ теççĕ. Барион мар материн шутне тĕтĕм материпе хура шăтăкăн масси кĕрет ^[4].

Галактика спектрĕ

Галактика спектрĕ пĕтĕм объектсен çуттинчен пухăнать. Вăтам галактикăн спектăрĕнче икĕ максимум. Шевлесен тĕп çăлкуçĕ- çăлтăрсен çутти, вĕсен нумайрах хăвачĕ çын куракан диапазона лекет (1-мĕш максимум). Галактивăсенче нумайрах чухне тусан нумай. Вăл курăнакан çутта çăтса инфрахĕрлĕдиапазонта çутать (2-мĕш максимум). Курăнакан диапазонти çутлăха 1-па танлаштарсан, çăлкуçсемпе тата çутатас меслетсемпе хушшинче çакăн пек пăхăну пулать ^[5]:

Диапазон	Çутлăхăн тӳпи	Никĕслĕ çутă çăлкуçĕсем
Гамма	<10⁻⁴	Хăшпĕр галактикăсен хастар тĕшĕсем; пĕчченшер кĕске ялкăшакан çăлкуçсем)
Рентген	10⁻³—10⁻⁴	Тăвăр йĕкĕр системăсен аккреци дискĕсем тесных двойных систем; вĕри газ; хастар тĕшсем
Оптика	1	Тĕрлĕ температурăллă çăлтăрсем; çăлтăр çумĕнчи тусан дискĕсем - çывăх ИХ шевлесем; газ
Аякрий ИХ	0,5—2	Çăлтăрсем çутнипе ăшăннă çăлтăр хушшинчи тусан; хăшпĕр галактикăсенче хастар тĕшсемпе тусан.
Радио	10⁻²—10⁻⁴	Синхротрон шевлисем; ăшă шевлисем], эмиссие йĕрĕсем H I

E0: M89
E1: M105
E2: M60
E3: M86
E4: M49
E6: M110
S0: NGC 1316
Sa: NGC 92
Sc: M51
Sd: NGC 7793
Irr:NGC 1427
NGC 4650A — полярлă кăшăллă галактика

Çапăнни

Галактикăсем хушшинчи хутлăх вĕсен диаметĕрĕсенчен 10 хутран пĕчĕкрех пулсан вĕсен пĕр-пĕрин çумне туртăнма тытăнаççĕ.^[6]. Уçлăхра галактикăсем çапăнни час-часах пулать. 21 902 галактикăна тĕпченĕ хыççăн (сообщение начала 2009 года^[7]) авалрах вĕсем пурте ытти галактикăсемпе тĕл пулни палăрнă. 2 миллиард çул каярах Хуркайăк çулĕ тепĕр галактикăпа çапăннине çирĕплетнĕ^[8].

Хуркайăк çулĕ

Тĕп статья: Хуркайăк çулĕ

Хуркайăк çулĕ, тата галактика тесе калканскер,30 килопарсек диаметăрлă тата 1000 çутă çулĕ хулăнăшлă спираллă галактика ^[9].

Хĕвелпе Хĕвел системи çутă çăтакан тусанлă галактика дискĕнче вырнаçнă Галактикăра 3·10¹¹ çăлтăра яхăн^[10], пĕтĕмĕшле масси 3·10¹² Хĕвел масси патнелле.

Асăрхавсем

^ ¹^тата² А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7
^ Рождение карлика: Галактика без темноты. Popmech.ru (2009-03-11). Тĕрĕсленĕ 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.
^ Mackie, Glen. To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand. Swinburne University (2002-02-01). Тĕрĕсленĕ 20 Раштав уйӑхӗн 2006.
^ ¹^тата² А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7
^ А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7
^ Mihos, Chris. Interactions and Mergers of Cluster Galaxies (05-2003).
^ В прошлом почти все галактики сталкивались с соседями. Lenta.ru (2009-01-05). Тĕрĕсленĕ 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.
^ Астрономы столкнули Млечный Путь с другой галактикой. Lenta.ru (2009-02-23). Тĕрĕсленĕ 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.
^ Thanu Padmanabhan After the first three minutes: the story of our universe. — Cambridge University Press. — P. 87. — 215 p. — ISBN 0-521-62039-2
^ Frommert, H.; Kronberg, C. The Milky Way Galaxy. SEDS (August 25, 2005). Тĕрĕсленĕ 9 Ҫу уйӑхӗн 2007.

Вуламалли

А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7
Ю. Н. Ефремов. Постоянная Хаббла.
James Binney. Galactic Astronomy. — Princeton University Press.
Terence Dickinson. The Universe and Beyond. — Firefly Books Ltd..

Каçăсем

Шаблон:Навигация

Galaxies (акăлч.). SEDS.
Галактика. Физическая энциклопедия.
Наша Галактика — звёздный дом, в котором мы живём. Астрогалактика.
Галактика. Астронет.

Шаблон:Çăлтăр системи

[zasovpostnov299-1] ¹^тата² А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7

[2] Рождение карлика: Галактика без темноты. Popmech.ru (2009-03-11). Тĕрĕсленĕ 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.

[billion_galaxy-3] Mackie, Glen. To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand. Swinburne University (2002-02-01). Тĕрĕсленĕ 20 Раштав уйӑхӗн 2006.

[zasov295296-4] ¹^тата² А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7

[zasovpostnov297-5] А. В. Засов, К. А. Постнов. Общая астрофизика. — Век 2. — ISBN 5-85099-169-7

[merg-6] Mihos, Chris. Interactions and Mergers of Cluster Galaxies (05-2003).

[7] В прошлом почти все галактики сталкивались с соседями. Lenta.ru (2009-01-05). Тĕрĕсленĕ 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.

[8] Астрономы столкнули Млечный Путь с другой галактикой. Lenta.ru (2009-02-23). Тĕрĕсленĕ 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.

[9] Thanu Padmanabhan After the first three minutes: the story of our universe. — Cambridge University Press. — P. 87. — 215 p. — ISBN 0-521-62039-2

[10] Frommert, H.; Kronberg, C. The Milky Way Galaxy. SEDS (August 25, 2005). Тĕрĕсленĕ 9 Ҫу уйӑхӗн 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]