Википеди

Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Интерактивная навигация по истории
← Унчченхи тӳрлетӳМалалли тӳрлетӳ →
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
ВизуальныйВикитекст
Andreevart (Сӳтсе яв | хушни)
12 915 тӳрлетӳ
Chuvash2017 (Сӳтсе яв | хушни)
3401 тӳрлетӳ
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
18-мĕш йĕрке:
Голдапран кăнтăралла [[Влодава|Влодавăна]] çити, 500 çм тăршшĕ фронтра — [[Бок Федор фон|Ф. Бок]] генерал-фельдмаршал ертсе пынă [[«Центр» çарĕсен ушкăнĕ]] (50 нимĕç дивизийĕ тата 2 нимĕç бригади, 2-мĕш сывлăш флочĕ) вырнаçăннă. Дивизисемпе бригадăсене 9-мĕш тата [[4-мĕш çар (Германи)|4-мĕш уйри çара]], çаплах [[2-мĕш танк ушкăнĕ (Германи)|2-мĕш]] тата [[3-мĕш танк ушкăнĕ (Германи)|3-мĕш]] танк ушкăнĕсене пĕрлештернĕ. Ушкăнăн тĕл ĕçĕ — «''Флангсенче пысăк вăйсемпе тапăнса пырса, тăшманăн [[Беларуç]]ри вăйĕсене пĕтермелле. Кайран, [[Минск]] çине кăнтăрпа çурçĕр енчен ярса илнĕ хыççăн куçăмлă пĕрлешӳсене пĕр çĕре пухса хăвăртрах [[Смулен]] районне тухмалла та танк тата моторлă пысăк вăйĕсене „Çурçĕр“ ушкăнĕпе пĕрлештерсе тăшманăн [[Балтиçум]]ĕнчи тата [[Ленинград]] районĕнчи вăйĕсене çапса аркатмалла.''»<ref>Fall Barbarossa. Dokumente zur Vorbereitung der faschistischen Wehrmacht auf die Aggression die Sowjetunion (1940—1941) Berlin, 1970, S.154</ref>
 
[[Полесье]]рен [[Хура тинĕс]] çити 1300 çм тăршшĕ фронтра [[Рундштедт Герд фон|Г. Рундштедт]] ертсе пынă [[«Кăнтăр» çарĕсен ушкăнĕ]] (44 нимĕç, 13 румын дивизийĕ, 9 румын тата 4 венгр бригади, 4-мĕш сывлăш флочĕ тата румын авиацийĕ) вырнаçнă<ref name="kozlov">[http://militarymaps.narod.ru/books/war_enz/enz_01_intro.djvu Великая Отечественная война 1941—1945: Энциклопедия, глав. ред. М. М. Козлов. — М.: Сов. энциклопедия, 1985. — 832 с. // Великая Отечественная война 1941—1945: Энциклопедия, глав. ред. М. М. Козлов]</ref>. Ушкăна [[1-мĕш танк çарĕ (Германи)|1-мĕш танк ушкăнĕ]], [[6-мĕш çар (Германи)|6-мĕш]], [[11-мĕш çар (Германи)|11-мĕш]] тата [[17-мĕш çар (Германи)|17-мĕш нимĕçе çар]], [[3-мĕш çар (Румыни)|3-мĕш]] тата 4-мĕш румын çарĕсем, çаплах венгрсен корпусĕ кĕнĕ. [[Барбаросса операцийĕ|«Барбаросса» планĕпе]] «Кăнтăр» ушкăнĕн çарĕсен танксемпе моторланă пĕрлешӳсене мала ярса, сулахай çуначĕпе [[Кейӳ]] çине тапăнса, [[Галици]]ри тата Украина анăçĕнчи совет çарĕсене çĕмĕрсе тăкмалла, [[Тăнăвар (юханшыв)|Тăнăвар]] урлă кĕперсене туртса илмелле те Тăнăвартан тухăçалла тапăнса пыма çул уçмалла.<ref>[А. Филиппи. Припятская проблема. Перевод с немецкого. М., 1959, стр. 160.]</ref> 1-мĕш танк ушкăнне 6-мĕш тата 17-мĕш çарсемпе пĕрлештерсе [[Рава-Русская]]па [[Ковель]] хушшинчен çурса, [[Бердичев]], [[Житомир]] витĕр Тăнăвар çине Кейӳ патĕнче тухмалла. Малалла, Тăнăвар тăрăх кăнтăр-тухăçалла куçса, ушкăнăн [[Сылтăм çыранĕнчи Украина| Сылтăм çыранĕнчи Украинăна]] хӳтĕлекен совет çарĕсене каялла чакма чăрмантарса вĕсене хыçал енчен çапса çĕмĕрмелле.
 
Çак вăйсемсĕр пуçне оккупациленĕ [[Норвеги]]пе Çурçĕр Финляндин çĕрĕнче — [[Варяг кӳлмекĕ|Варангер-фьордран]] Суомуссалмине çити — вермахтăн [[Фалькенхорст Николаус фон|Н. Фалькенхорст]] ертсе пынă [[«Норвеги» çарĕ|«Норвеги»]] çарĕ вырнаçнă пулнă. Вăл тӳрех герман хĕçпăшаллă вăйĕсен (ВПÇ) аслă çарпуçлăхне пăхăнса тăнă. «Норвеги» çарĕн тĕл ĕçĕ — Çурçĕр флотăн тĕрев базине Мурмана тата [[Полярный]], [[Рыбачий (çурутрав)|Рыбачий çурутрава]], çаплах [[Беломорск]]ран çурçĕрелле Киров чукун çулне ярса илмелле. Виç корпусăн кашнин хăйĕн уйрăм тĕлĕ пулнă: 3-мĕш финн корпусĕн — Кестеньга тата Ухта çинелле, 36-мĕш нимĕç корпусĕн — Кандалакша çинелле, туçи нимĕç стрелок [[«Норвеги» туçи корпус|«Норвеги» корпусĕн]] — Мурман çинелле.<ref>ИВИ. Документы и материалы, инв № 1274, л. 1.</ref>
191-мĕш йĕрке:
== Вăрçă ĕçĕсен территорийĕ ==
=== СССР ===
[[Беларуç ССРĕ]], [[Украина ССРĕ]], [[Молдава ССРĕ]], [[Эстон ССРĕ]], [[Карел-Финн ССРĕ]], [[Латви ССРĕ]], [[Литва ССРĕ]], çаплах урăх республикăсен территори: Ленинград, Мурман, Псков, Новгород, Вологда, Калинин, Мускав, Тулă, Калуга, Смулен, Орёл, Брянск, Курск, Липец, Воронеж, Ростов, Кисан , Сталинград облаçĕсем, Краснодар, Ставрополь Енĕсем, Кабарда-Балкар, Крым, Осетин, Чечен-Ингуш Республики, Краснодар Ен (тинĕсри çапăçусем) , Чăваш АССРĕ (авианалет), Аçтăрхан (авианалёты), Архангельск (авианалёты), Чулхула (авианалёты), Сарăту (авианалёты), Тамбов (авианалеты), Ярославль (авианалёты) облаçĕсем [[РСФСР]] , [[Казах Совет Социаллă Республики|Казах ССРĕ]] (авианалёт хула çине [[Гурьев (хула)|Гурьев]]), Абхаз АССРĕ ([[Грузи Совет Социаллă Республики|ГССР]]).
 
=== Урăх патшалăхсем ===
248-мĕш йĕрке:
[[Венгри]], Китлĕр çине тăрсах хистесен те, тӳрех СССР çине тапăнман. Венгрин вăрçăна Трансильвани пирки Румынипе тавлашнине хăй майла çавăрас тĕллевпе кĕмелле тесе ăнлантарнă. 1941 çулхи [[çĕртме, 26]] [[Кошице]] хулана совет СÇВ бомбăланă тенĕ, анчах та пĕр шухăшпа, çак герман провокацийĕ пулнă, çакна пула Венгрин вăрçăна кĕме ''[[casus belli]]'' (кирлĕ сăлтав) шутланнă.<ref>{{cite journal|last=Dreisziger|first=N.F.|date=1972 |title=New Twist to an Old Riddle: The Bombing of Kassa (Košice), June 26, 1941|journal=The Journal of Modern History| publisher=The University of Chicago Press|volume=2|issue=44}}</ref> Венгри 1941 çулхи [[çĕртме, 27]] СССРа вăрçăпа тухна пирки хыпарлать. 1941 çулхи [[утă, 1]] Германи хушнипе венгр çарĕсен [[Gyorshadtest|Карпат ушкăнĕ]] совет [[12-мĕш çарĕ (СССР)|12-мĕш çарне]] атакăлать. [[17-мĕш çарĕ (Германи)|17-мĕш герман çарĕ]] çумĕнчи Карпат ушкăнĕ СССР кăнтăр пайне чылаях кĕрсе каять. 1941 ç. кĕркунне Германи енче испан ыр кăмăл [[Кăвак дивизи]] çапăçма тытăннă.
 
[[Çурла, 10|Çурлан 10-мĕшĕнче]] ПХК 1904—1890 çулсенче çуралнă вăрçа тивĕçлĕ çынсене тата 1922—1923 çулсенче çуралнă йыхрава тивĕçлĕ çынсене [[Кировоград облаçĕ|Кировоград]], [[Николаев облаçĕ|Николаев]], [[Днепропетровск облаçĕ|Днепропетровск]] облаçĕсене тата [[Орёл облаçĕ|Орёл облаçĕн]]н [[Людиново]] — [[Брянск]] — [[Севск]] йĕрĕнчен хĕвел анăçнелле районĕсенче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0452.html soldat.ru (авторламалла)]</ref> мобилизацилемелли йышăнăва кăларнă. [[Çурла, 15|Çурлан 15-мĕшĕнче]] мобилизацие Крым АССРĕ-нче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0488.html soldat.ru (авторламалла)]</ref>, [[çурла, 20|çурлан 20-мĕшĕнче]] — Запорож облаçĕнче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0533.html soldat.ru (авторламалла)]</ref>, [[авăн, 8]] — Орёл тата Курск облаçĕсен хăш районĕсенче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0639.html soldat.ru (авторламалла)]</ref>, [[юпа, 16|юпан 16-мĕшĕнче]] — [[Мускав]]па [[Мускав облаçĕ]]нче мобилизацилемелли хушăва кăларнă.<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0807.html soldat.ru (авторламалла)]</ref> Пĕтĕмпех 1941 çулăн вĕçнелле 14 млн ытла çынна мобилизациленĕ.<ref name="victory.mil.ru"/>
 
Çав вăхăтра нимĕç çарĕсем сывлăшра стратеги инициативине ярса илнĕ те чикĕ çумĕнчи çапăçусенче совет çарĕсене çапса аркатнă. Вĕсем вилни-аманнисемпе 850 пин çын çухатнă тата 1 млн яхăн [[Совет вăрçă тыткăнçисем Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçинче|салтакĕ тыткăна]] лекнĕ.
284-мĕш йĕрке:
==== Вăрçăн малтанхи тапхăрĕн пĕтĕмлетĕвĕсем ====
[[File:Bundesarchiv Bild 146-1982-077-11, Russland, Minsk, gefangene sowjetische Soldaten.jpg|thumb||190px|right|Хĕрлĕ Çарăн тыткăна лекнĕ салтакĕсен колонни. [[Минск]], [[1941]]]]
1941 çулхи [[раштав, 1]] тĕлне РÇЕÇ çухатăвĕ тыткăна лекнисемпе 3,5 млн çар çынни шутланнă. Германи çарĕсем [[Литва|Литвана]]на, [[Латви|Латвине]]не, [[Беларуç]]е, [[Молдави]]не, [[Эстони]]е, [[РСФСР]]- ăн европа, [[Украина|Украинăн]] чылай пайне ярса илнĕ, совет çарĕсем çĕр-шыва 850—1200 çм таран каялла чакнă, 740 пин çынна (вĕсенчен 230 пин çын вилнисем)<ref name="потери вермахта 1941">Б. Мюллер-Гиллебранд. Сухопутная армия Германии. 1933—1945 гг. — М.: «Изографус», 2002.</ref> çухатнă.
 
СССР питĕ кирлĕ чĕрĕ тавар-минерал тата промăç центрĕсене: [[Донец кăмрăк бассейне|Донбасс]], [[Кривой Рог чул тăпра бассейнĕ|Кривой Рог]], бассейнĕсене çухатнă. [[Минск]], [[Кейӳ]], [[Харьков]], [[Смулен]], [[Одесса]], [[Днепропетровск]] хуласене тăшман аллине панă. Тăшман [[Ленинград хупăрлавĕ|Ленинграда хупăрланă]]. Украинăри тата Раççейĕн кăнтăрĕнчи апат-çимĕç тăвакан кирлĕ районсем тăван çĕршывăн центрĕнчен уйрăм пулса тăнă. Оккупациленĕ территорире миллион совет гражданĕ тăрса юлнă. Темиçе çĕр пин лăпкă пурнăç çыннине [[СССР гражданĕсене Германие ĕçе илсе кайни|Германи ĕçе турттарса кайнă]]. Нимĕç çарне, çапах та, [[Санкт-Петербург|Ленинград]], [[Мускав]] тата [[Ростов-Тан-çинчи]] хуласем патĕнче чарса лартнă; «Барбаросса» планĕн стратеги тĕлĕсене пурнăçа кĕртеймен.
333-мĕш йĕрке:
[[File:Russe muss sterben.JPG|thumb|right|250px|Вермахтăн вăрçă çын ушкăнĕн фотографийĕ. Шкул хăми çине пурăпа çырнă: «Пире пурăнмашкăн вырăссен вилмелле» ({{lang-de|Der Russe muβ sterben, damit wir leben}}). [[Брянск облаçĕ]], [[юпа, 2]], [[1941]].]] çул
 
Чылай вырăнта оккупаци тапхăрĕ икĕ-виçĕ çул тăсăлнă. Нимĕçсем кунта 18-45 çулсенчи совет гражданĕсене ([[еврейсем|еврейсене]] — 18-60 çулсенчисене <ref>П. Феррис. З. Фрейд, также Max Liebster: Hoffnungsstrahl im Nazisturm. Geschichte eines Holocaustüberlebenden; Esch-sur-Alzette, 2003, [Освенцим]</ref> çирĕп ĕçлев тивĕçне кĕртнĕ. Сиенлĕ ĕçре те 14—16 сехет муритленĕ. Ĕçлеменшĕн тата ĕсрен аяккалла пăрăннăшăн, тапăчсене пурнăçламаншăн, кăшт кăна пăхăнманшăн, çаратнă-пусмăрланă чухне хирĕç тăнăшăн, совет [[Совет партизанĕсем Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçинче|партизанĕсене]] пулăшнăшăн, [[Совет Союзĕн коммунистсен партийĕ |коммунистсен партин]] тата [[ВЛКСМ|комсомол]] пайташĕ, [[Холокост|еврей нациллĕ]] пулнăшăн тата пач сăлтавсăрах персе пăрахнă, çакнă, чун тухичченех хĕненĕ. Штрафсемпе асаплантарнă, концлагере хупнă, выльăх-чĕрлĕхе туртса илнĕ тата ыт. Нимĕçсен репрессине чи малтанах славянсем, еврейсем тата [[Чикансен геноцичĕ|чикансем]], çаплах, нацистсен шучĕпе, «çынмаррисем», лекнĕ. Вара, Беларуçре пурăнан кашни виççемĕш çынна вĕлернĕ<ref>[http://archives.gov.by/index.php?id=704880][http://www.e-slovo.ru/362/3pol1.htm]</ref><ref>[http://www.logoysk.gov.by/istoriko-geograficheskaya-spravka/gosudarstvennyi-memorialnyi-kompleks-hatyn.html ГМК «Хатынь»<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://belembassy.co.il/index.php?cat_id=14]</ref>.
 
Оккупациленĕ территоринче вилĕм лагерĕсене, пĕтĕмĕшле шутлавпа, 5 мĕльюна яхăн çын вилĕм тупнă.<ref>Л.Безымянский. Разгаданные загадки Третьего рейха. С. Кара-Мурза. Советская цивилизация от Великой Победы до наших дней. История России. 20в. Ред. Ч-к. Сахаров. И. Я. Фроянов. История России (уч.пособие) и др.</ref>
348-мĕш йĕрке:
[[File:German pows stalingrad 1943.jpg|thumb|right|250px|[[Сталинград]] патĕнче тыткăна лекнĕ нимĕç салтакĕсем. [[1943]] çул, нарăс.]]
 
1942 çулхи чӳкĕн 19-мĕшĕнче совет çарĕсем хирĕçле тапăну тапратаççĕ, [[чӳк, 23|чӳкĕн 23-мĕшĕнче]] [[Сталинград фрончĕ|Сталинград]] тата [[Кăнтăр-Хĕвел тухăç фрончĕ (Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи)| Кăнтăр-Хĕвел тухăç]] фрончĕсен вăйĕсем [[Калач-Тан-çинчи]] хула çумĕнче пĕрлешсе 22 тăшман дивизине хупăрланă. Раштавăн 16-мĕшĕнче пуçланнă «[[Кĕçĕн Сатурн]]» операцинче [[Манштейн Эрих фон|Манштейн]] ертсе пынă [[«Тан» çарсен ушкăнĕ|Тан ушкăнне]] аркатнă. И хотя наступательные операции, предпринятые на центральном участке советско-герман фрончĕн тĕп пайĕнче ирттернĕ тапăну операцисем ([[иккĕмĕш Ржев-Сычёв операцийĕ|«Марс» операци]]) ăнăçусăр пулсан та, çапах та совет çарĕсен кăнтăр тĕлĕнчи вăрçă ăраскалне пула пĕтĕмĕшле ăнăçлă теме пулать — пĕр нимĕç çарне тата Германи тăмарĕсен тăватă çарне çĕмĕрсе тăкнă.
 
Хĕллехи кампанин паллă пулăмĕсем шутне [[Çурçĕр-Кавказ тапăну операцийĕ]] тата [[«Хĕлхем» операцийĕ|Ленинград хупăрлавне сирни]] (1943 çулхи [[кăрлач, 18|кăрлачăн 18-мĕшĕ]]). Хĕрлĕ Çар Хĕвел анăçнелле хăшпĕр тĕлсенче 600—700 çм тапăнса пырса, тăшманăн пиллĕк çарне çаса аркатнă.
502-мĕш йĕрке:
| 2927
|-----
| '''ПӖТӖМПЕПĔТĔМПЕ вермахтра'''
| '''2733739'''
| '''2352671'''
532-мĕш йĕрке:
| 403
|-----
| '''ПӖТӖМПЕПĔТĔМПЕ союзниксен'''
| '''752467'''
| '''615014'''
542-мĕш йĕрке:
| 18,3 %
|-----
| '''ПӖТӖМПЕПĔТĔМПЕ çартыткăнĕсем'''
| '''3486206'''
| '''2967686'''
Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/wiki/Тăван_Çĕршывăн_Аслă_вăрçи»