Хантă чĕлхи
Хантă чĕлхи (кивелнĕ ячĕ остя́к) — хантă халăхĕн — Анăç Çĕпĕрĕн çурçĕрĕнче, Обьпе (унăн вăтам тата анат юхăмĕнче) Иртышăн бассейнĕнче пурăнакан аборигенсен чĕлхи. 2002 çулхи халăх çыравĕпе, хантăсен йышĕ 28,7 пин çын. Ытларахăшĕ Хантă-Мансипе (анăç районĕсемсĕр пуçне, унта мансисем пурăнаççĕ) Ямал-Ненец автономи тăрăхĕсенче (25,9 пин çын), ыттисем — Томь облаçĕн çурçĕр-тухăçĕнче пурăнаççĕ. Хантăсен йышĕ XX ĕмĕр тăсăлăвĕпе тăнăç пулать, анчах та хантă чĕлхине тăван мар тесе калакан хантăсен шучĕ сахалланса пырать: 1959 çулта 19 410 çын хушшинче вĕсем 77 % пулаççĕ, 1970 — 68,9 % (21 138 çынтан), 1989 вара — 60,5 %. Вырăс чĕлхине пĕлекен (пĕрремĕш е иккĕмĕш тăван чĕлхе вырăнĕнче) хантă йышĕ ӳссе пырать: 70,3 % 1959 çулта, 89,4 % — 1989.
| Патшалăхсем: | — |
| Регионсем: | Хантă-Манси автономлă тăрăхĕ — Югра, Ямал-Ненец автономлă тăрăхĕ, Томск облаçĕ |
| Классификаци | |
| Категори: | Еврази чĕлхисем |
| Урал çемйи | |
| Çырулăх: | кириллица (хантă çырулăхĕ) |
| Чĕлхе кочĕсем | |
| ГОСТ 7.75–97: | хан 760 |
| ISO 639-1: | — |
| ISO 639-2: | — |
| ISO 639-3: | kca |
| Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика | |
Диалектсем
тӳрлетХантă чĕлхи питĕ вак диалект уйрăмĕсемпе палăрать. Çапах та, икĕ диалект (пуплев) ушкăнне уйăраççĕ:çурçĕр тата кăнтăр пайсенчен тытăнса тăракан анăç (хăй хантă чĕлхисем), тухăç (е кантык,çапла тухăç хантăсем хăйсене палăртаççĕ). Территорипе хутшăнса кайнă калаçусемпе диалектсем пĕр-пĕринпе çывăх, анчах аякри диалект континуумĕсем анланмалламар уйрăлса тăраççĕ.
Çырулăхĕ
тӳрлетХантă çырулăх вариантне тăвас пĕрремĕш ĕçсем 1868 çулта пуçланнă, ун чухне берёзов-обдор диалекчĕпе Матфей евангелине куçарнă. Латиница никĕсĕпе 1930-мĕш çулсенче обдор тата казым диалекчĕсене хатĕрленĕ, 1937 çулта кириллицăна куçарнă. Чĕлхен пĕрлĕ литература вариантне йĕркелесе яман; халĕ тăватă диалектăн çырулăх пур. Хантă чĕлхине пуçламăш классенче вĕрентеççĕ. Хантă чĕлхипе хаçатсем пичетленеççĕ.
Пĕтĕмĕшле 4 диалект валли хантă чĕлхин алфавичĕ (2000 çултанпа):
| А а | Ӓ ӓ | Ӑ ӑ | Б б | В в | Г г | Д д | Е е |
| Ё ё | Ә ә | Ӛ ӛ | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Қ қ | Л л | Ӆ ӆ | Ԓ ԓ | М м | Н н | Ң ң | Ӈ ӈ |
| О о | Ӧ ӧ | Ө ө | Ӫ ӫ | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ӱ ӱ | Ў ў | Ф ф | Х х | Ҳ ҳ | Ц ц | Ч ч |
| Ҷ ҷ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Є є |
| Є̈ є̈ | Ю ю | Ю̆ ю̆ | Я я | Я̆ я̆ |