Тӑти Кайӑк

Попугай евĕрлисем тӑти кайӑксем (лат. Psittaciformes) — çĕнĕ çăвар маччиллисен инфракласне кĕрекен вĕçен кайăксен отрячĕ. Пурĕпе 92 йăха кĕрекен 398 тĕсе шута илнĕ. Миоцен тапхăрĕнчех палăрнă.

Ара кайӑк

Ara ararauna

Anodorhynchus hyacinthinus

Сӑн-сӑпачӗ

Тӑршшӗ 9,5 см пуҫласа 1 м таран. Тӗкӗ — вӗтӗ, самай сайра. Попугайсенчен чылайӑшӗ питӗ ҫутӑ сӑрланӑ, ҫитменнине ытларах чухне курӑклӑ-симӗс тӗслӗ пулать. Ҫап-ҫутӑ сӑрланӑ уйсене пӗр-пӗринчен касса уйӑрнӑ, вӗсен тӗсӗсем час-часах спектрӑн хушма тӗсӗсем пулаҫҫӗ (ешӗл тата хӗрхӗлтӗм, сенкертерех-фиолет тата ҫутӑ-сарӑ т. ыт. те). Ҫамрӑк попугайсене яланхиллех пӗрешкел сӑрланӑ.

Отрядӑн чи характерлӑ палли — сӑмса. Сӑмси ҫӳллӗшӗ тӗпе хурсан унӑн сарлакӑшӗнчен икӗ хут ытларах, хӑш чухне вӑрӑмӑшӗнчен те ирттерет. Пуҫ купташкипе пӗрлешсе, шӗвӗр ту хырҫипе тата ҫӑткӑн кайӑксен ӑвӑс евӗрлӗ кӗске ӑвӑспа пӗрлешсе, питӗ хытӑ авнӑ. Аяккинчи хӗррисем пуклак, вӑйлӑ шӑллӑ мӑкӑрӑлчӑклӑ, вӗсем ҫыхӑ хӗррисенче икӗ тарӑн шӑтӑк пур. Ҫыхӑну кӗскен те сарлакан карӑнса тӑрать. Попугайсем сӑмсипе питӗ хытӑ ҫимӗҫсене чавма пултараҫҫӗ, лазани тунӑ чухне сӑмсипе туратсенчен ҫакланаҫҫӗ. Урисем самаях кӗске, хулӑн, ура тупанӗ таран тӗксӗмленнӗ. Ура ҫинчи 1-мӗшпе 4-мӗш пӳрнесене хыҫалалла ҫавӑрса хунӑ, ҫапла вара попугайсем туратсене урисемпе лайӑх ҫавӑрса илеҫҫӗ кӑна мар, апата урипе сӑмса патне илсе пыма пултараҫҫӗ. Чӗрнисем питӗ авӑнчӑк, анчах самаях хавшак. Питӗ кӗске плюсна сетка евӗрлӗ вырнаҫнӑ табличкӑсемпе витӗннӗ. Ҫуначӗсем пысӑк, шӗвӗрӗлсе кайнӑ; маховой перосем, ҫирӗп хӑмӑл тата сарлака опахасем, яланхи пекех 20; хӳри вуникӗ типшӗм. Вӗҫев хӑвӑрт, анчах ялан тенӗ пекех кӑшт аяккарах вӗҫет.

Попугайсен пуҫ купташки хӑйӗн сарлакӑшӗпе уйрӑлса тӑрать; аялти янах шӑммисем питӗ ҫӳллӗ те вӑрӑм, час-часах ӗнсе хыҫне кӗрсе каяҫҫӗ. Пуҫ мими тӗлӗшӗнчен шултра; характерсем лайӑх астӑвӑм тата сасӑ евӗрлӗ пулма пултарни (сасӑллӑ мускулатура лайӑх аталаннӑ). Чӗлхи кӗске, хулӑн та тачка, хӑш-пӗр чухне вӗҫӗнчи нитевидлӑ сӗткенсемпе тивӗҫтернӗ. Хӑрӑмлӑ тимӗр хӑш чухне ҫук. Опистоцел йышши шӑнкӑравсем. Кӑкӑр шӑммин турамӗ ҫӳллӗ. Вилочка вӑйсӑр аталаннӑ, час-часах пачах ҫук. Ҫӑраҫҫи кӗске. Вар-хырӑм йӗкӗр (тимӗр тата чӑн-чӑн). Сарӑ хӑмпӑпа суккӑр придатка пыршӑлӑх ҫук. Хырӑмлӑх тимӗрӗ — иккӗллӗ.

Попугайсен пуҫӗ пысӑк та ҫекӗл тӗслӗ сӑмсаллӑ, малтанхи тискер кайӑксен сӑмси евӗрлӗ, анчах ҫӳллӗрех те хулӑнрах. Попугайсен тӗп уйрӑмлӑхӗ акӑ мӗнре: вӑл апат тупса вӗтетме кӑна мар, куҫса ҫӳремелли орган пек те ӗҫлет. Сӑнарлӑ каласан, попугай сӑмси вӑл — унӑн виҫҫӗмӗш ури. Сӑмсипе-ҫекӗлпе туратран ҫакланать те — урисене вӗҫертет, кӗлеткине ҫӳлелле ҫӗклет, хускануллӑ пӳрнисемпе черетлӗ картлашкаран ярса тытать, унтан каллех сӑмси-ҫекӗлне ҫӳлерех ывӑтать. Ҫакӑн пек хӑйне евӗр приёмсемпе попугайсем вӑрманта та, зоопаркри хӑйсен кил-ҫурчӗсенче те хӑвӑрт куҫаҫҫӗ; ҫакӑн пек чухне вӗсем ҫӑварта ҫимӗҫ е мӑйӑр тытма, утнӑ ҫӗртех ҫыртма пултараҫҫӗ.

Сарӑлни

Тăти кайăксем субтропик/тропик зонисенче пурӑнаҫҫӗ, Австралири фаунистика облаçĕнче (отрядӑн пулаяслӑх центрӗ, теççĕ) чи йышлӑ популяцийĕ. Çаплах Кӑнтӑр-Тухӑҫ Азире, Индире, Анăç Африкăра, Кăнтăр Америкăра тата Вăта Америкăра сарӑлнӑ.

Чылай çын тăти кайăксем ӑшӑ районсенче пурӑнаççĕ тесе шутлаççĕ пулин те, вӗсем сивĕрех çĕршывсенче те тӗл пулаҫҫӗ. Ҫапла, ҫак отрядри вӗҫен кайӑксем Ҫӗнӗ Зеландин кӑнтӑр енче те пурӑнаҫҫӗ. Сарӑ ҫамкаллӑ хулӑн сӑмсаллӑ попугай Андӑсенче 4000 м ытла ҫӳллӗшӗнче тӗл пулать.

Юлашки вӑхӑтра попугайсен пысӑк колонийӗсем Анӑҫ Европӑра (Нидерландсем, Германи, Франци) пуҫланса кайнӑ, унта вӗсем акклиматизациленнӗ, питĕ вăйлă ӗрчеҫҫӗ. Хӑшпӗр колонисем темиҫе пине ҫитнĕ. Субантарктикăри Маккуори утрав çинче Сиккелекен попугай пурăнать.

Пурнӑҫ йӑли-йĕрки

Ытларах йывӑҫсем çинчи кайӑксем; вӑрмансенче, сайрарах уҫӑ вырӑнсенче пурӑнаҫҫӗ, сахалрах тӗсӗсем тусем ҫинче тĕпленнĕ. Тăтăшах ушкăнра тытӑнса тӑраҫҫӗ. Сайра хутра ҫеҫ (какапо, каҫхи попугай) кун çутипе пурнӑҫ йӗркине тытса пыраҫҫӗ.

Ытларах ӳсентӑранпа тăранаççĕ, тӗп апачӗ — улма-ҫимӗҫ тата ӳсентăрн вӑрлăхĕ; ӳсентăран вӑрлӑхĕсене салатса çавсен регионĕсене сарса пыраççĕ. Лори попугайсем ытларах чечек шăркипе тата нектарпа тӑранса пурӑнаҫҫӗ, вара хăшпĕр тӗссен (кокос пальми, гибискус тата ытти тропикри культурăсене) шăркалаççĕ. Май килнӗ чухне ашпа та — хурт-кӑпшанкӑпа тата вӗсен хурчĕсемпе, хуртсемпе — сӑйланма хатӗр. Кеа вилесене апата йышăнаççĕ; уйрӑм кайăксем сурӑхсем ҫине тапӑнаҫҫӗ, анчах кун пек пулнисем сахал.

Ӗрчев

Хӑвӑл, термитниксенче, шӑтӑксенче йӑва ҫавӑраҫҫӗ, хӑшӗсем ҫӗр ҫинче; калитӑсене (Myiopsitta) йывӑҫсем ҫинче колони йӑвисене тӑваҫҫӗ. Моногамсем. В кладке 1—12 (чаще 2—5) ҫӑмарта. Чылайӑшӗн ама пусса ларать. Чӗпписем ҫаппа-ҫарамас та суккӑр пулса тухаҫҫӗ; ашшӗ-амӑшӗсем вӗсене зобӑри сыпӑкпа тӑрантараҫҫӗ.

Усӑ курмалли

Авал калаҫакан попугайсене тропик ҫӗршывӗсенчен экзотика парнисем вырӑнне илсе килнӗ. Ҫакна чи малтан Александр Македонскин юлташӗ хӑйӗн Инди харçинче Онесикрит тунӑ. Попугайсен чылай тӗсӗсене, уйрӑмах калаҫаканнисене, авалтанпах ирӗксӗр усраҫҫӗ, зоолавккасенче сутаҫҫӗ, ҫавӑн пекех килти условисенче те ӗрчетеҫҫӗ.

Хӑш-пӗр попугайсен, уйрӑмах амазонсемпе каду, ашӗпе Кӑнтӑр Америкӑри индейсем тата Австрали аборигенӗсем апатра усӑ кураҫҫӗ. Ҫав вӑхӑтрах, ӑсчахсемпе ҫулҫӳревҫӗсем каланипе, Амазонин хӑшпӗр индей йӑхӗсем авалтанпах кайӑк-кӗшӗке вӗлермесӗр ар попугайӗсене ӳстереҫҫӗ, вӑхӑтран вӑхӑта ҫеҫ вӗсен церемониаллӑ пуҫ хатӗрӗсем валли тӗрлӗ тӗслӗ тӗкӗсене чӗпӗтсе кӑлараҫҫӗ.

Классификаци

Йӑлана кӗнӗ тӑрӑх, отряд монотиплӑ пулнӑ, ҫав шутра попугаевсен (Psittacidae) ҫемйи кӑна.

Филогенетика тӗпчевӗсем тӑрӑх, 2012 ҫултанпа 3 кӗҫӗн ҫемьене (Strigopoidea, Cacatuoidea, Psittacoidea) 4 кил-йышпа уйӑраҫҫӗ.

2021 ҫулхи нарӑс уйӑхӗ тӗлне отряда 398 тӗс кӗртеҫҫӗ. Классификаципе таксономи ревизийӗ попугаеобразнӑйсен тапхӑрӑн-тапхӑрӑн, Пӗтӗм тӗнчери орнитологсен союзӗн тӗпчевӗсемпе публикацийӗсен никӗсӗ ҫинче, уҫӑмланать.

МСОП 2020 ҫулхи авӑн уйӑхӗ тӗлне Хӗрлӗ кӗнекене "Сусӑрланнӑ лару-тӑрура" (VU) тата попугаеобразлисен 134 тӗсӗнчен начартарах, ҫав шутра 16 тӗс пӗтӗмпех ҫухалнӑ.

Аяларах попугаеевӗрлисен ҫемьисем, кӗҫӗн ҫемьесем тата трибсем енӗпе классификациленӗ.

Тӑмана попугайӗсен йышӗ (Strigopidae)

• Тӑмана попугайӗсен триби (Strigopini)
  • Тӑманлӑ попугайсен йӑхӗ (Strigops)
• Несторсен триби (Nestorini)
  • Несторсен йӑхӗ (Nestor)

Какаду йышӗ (Cacatuidae)

• Корелл йышӗ (Nymphicinae)
• Хура какаду йышӗ (Calyptorhynchinae)
• Чӑн какаду йышӗ (Cacatuinae)
  • Microglossini триби
  • Cacatuini триби

Попугайсен йышӗ (Psittacidae)

• Чӑн попугайсен йышӗ (Psittacinae)
  • Кӗске хӳреллӗ попугайсен триби (Psittacini)
• Arinae йышӗ
  • incertae sedis йӑхӗ
  • Ҫӗнӗтропик попугайсен триби (Arini)
  • Androglossini триби

Psittaculidae йышĕ

• incertae sedis йӑхӗ
• Шӑртлӑ пуҫлӑ попугайсен йышӗ (Psittrichasinae)
• Coracopseinae йышӗ 
• Platycercinae йышӗ
  • Лаптак хӳреллӗ попугайсен триби (Platycercini)
  • Pezoporini триби
• Psittacellinae йышӗ
• Лӑри йышӗ (Loriinae)
  • Loriini триби
  • Melopsittacini триби
  • Фика попугайсен триби (Cyclopsittini)
• Agapornithinae йышӗ
• Psittaculinae йышӗ
  • Polytelini триби
  • Савӑл хӳреллӗ попугайсен триби (Psittaculini)
  • Улатакка попугайӗсен триби (Micropsittini)

Европӑра сарӑлни

Попугайсене авалтанпах килти питомниксем вырӑнне тытнӑ. Индири симӗс попугайсем Европӑна ҫулҫӳревҫӗсемпе моряксем илсе килнӗ чи паллӑ вӗҫен кайӑксен шутӗнче пулнӑ. Хӗвелтухӑҫ пасарӗсенче вӗсем тӳрех читлӗхсенче сутӑннӑ. Попугайсем универсаллӑ популярлӑхпа хӑйсен сасӑ евӗрлӗхӗпе тата ҫутӑ тӗкӗлӗхӗпе усӑ курнӑ.

Авалхи Египет ҫыннисем попугайсене читлӗхсенче тытнӑ, анчах та вӗсен чӑн-чӑн чапӗ Вӑтаҫӗр тинӗсре Александр Македонский Инди харҫисем хыҫҫӑн пуҫланса кайнӑ.

Авалхи грек историкӗ Ктесий хӑйӗн "Индикре" кайӑк-кӗшӗке (Bittacus) этем чӗлхипе тата сассипе ҫырса кӑтартать, вӑл «инди-скомс» чӗлхипе калаҫма пултарать, Аристотель попугайсене psittace тесе асӑниччен ӗмӗртен маларах. Александр Македонскин пӗр салтакӗ Неарх чӗрӗ попугайсем илсе килнӗ; ытти попугайсем Александрире Птолемей II аслӑ процессинче кӑтартни те паллӑ. Август Индипе Вӑтаҫӗр тинӗсри ҫӗршывсем хушшинчи суту-илӳ хутшӑнӑвӗсене анлӑлатнӑ тӗле Италие экзотикӑллӑ чӗрчунсемпе кайӑксен мӗнпур тӗсӗсене (Александрири чӗрчунсен рынокӗ урлӑ, тен,) илсе килнӗ. Индири симӗс ункӑллӑ попугай Рим Империйӗнче килти паллӑ питомец пулса тӑнӑ, час-часах халӑх умӗнче кӑтартнӑ. Плиний "Ҫутҫанталӑк историйӗре" (10. 117) палӑртнӑ тӑрӑх, "Инди пире кайӑк-кӗшӗк ярать' вӗсен симӗс тушкисемпе хӗрлӗ мӑйӗсем тесе ҫырать, вӗсем те калаҫма пултараҫҫӗ. Попугая тата Овидие асӑнать. Африкӑри сӑрӑ попугай (жако) Римра сахалтарах паллӑ пулнӑ пулас, ҫапах та ҫак икӗ тӗсе империре кӗмӗлпе слон шӑмминчен тунӑ клеткӑсенче тытса мӑйӑрпа вӑрлӑх ҫитернӗ. Вӗсен ӳкерчӗкӗсем Рим мозаикисенче тата фрескисенче тӗл пулаҫҫӗ.

Европӑна попугайсен импорчӗн иккӗмӗш масштаблӑ хумӗ каярах Вӑтам ӗмӗрсенче, Аслӑ географи уҫлӑхӗсен тапхӑрӗнче суту-илӳ ҫулӗсене анлӑлатса старт илнӗ.

Каярахри Вӑтам ӗмӗрсенче тата малтанхи Ренессанс Европӑна пысӑк йышпа жако турттарма тытӑннӑ. Вӗсене тӗслӗх парнешӗн Чосер та мухтать тесе пысӑка хурса хакланӑ. Римри пӗр кардинал 1500 ҫулта сӑрӑ попугая 100 ылтӑнпа туяннӑ тесе пӗлтереҫҫӗ, мӗншӗн тесен лешӗ ӗненӗвӗн пӗтӗм Апостолсен Символӗ таса та йӑнӑшсӑр вулама пултарнӑ. Кӑнтӑр Германи сутӑ-илӳ кнеҫӗсем попугайсене Антверпенра туяннӑ: ҫапла, 1505 ҫулта унта нюренберг купсисен ҫуртне ҫаратнӑ, шӑпах попугайлӑ клеткӑсене илсе кайнӑ. Ултӑ ҫул иртсен Фуггерсем Вроцлаври Иоанн V Турзо епископа жако янӑ. Нидерландсен правительници Маргарита Австрийская хӑйӗн пахчинче уҫӑлса ҫӳренӗ чухне попугайпа уҫӑлса ҫӳренӗ. Дюрер попугайсене ӳкернӗ те, вӗсене Антверпенра коллекциленӗ.

Кӑнтӑр-хӗвелтухӑҫ Азири пурпурпурпурношапочлӑ сарлака хӳреллӗ лори XVI ӗмӗрӗн юлашки вунӑҫуллӑхӗсенче Европӑна ҫитнӗ. Линсхотен ҫырнӑ тӑрӑх, вӗҫен кайӑкӑн ҫак тӗсӗ Молукк утравӗсенчен пулса кайнӑ, чӗрӗ лори-лорине король парнеленӗ тесе Португалие илсе килме хӑтланнӑ, анчах кайӑксем ҫав тери ҫепӗҫ пулнӑ пирки ҫулҫӳревсене тӳссе ирттереймен. Кӗҫех ҫак йывӑрлӑха парӑнтарӗҫ.

XVII ӗмӗрте Голланди урлӑ чи тӗрлӗ тӗслӗ попугайсен импорчӗ калама ҫук пысӑк сулӑма ҫитнӗ.

Культурӑра тата ӳнерте

Попугайсен символизмӗ ҫине, калаҫакан ытти кайӑксем (ҫӑхансемпе тукансем) пекех, вӗсем калаҫма пӗлни витӗм кӳнӗ. Тӗнче мифологийӗнче этемлӗх пуплевне хӑнӑхса пынӑран попугайсем час-часах элтеперсем, турӑсемпе ҫынсем хушшинчи посредниксем пулса ӗҫлеҫҫӗ. Литературӑра попугайсем юмахсемпе юптарусенче парадоксаллӑ персонажсем, хӑш чухне трикстерсем пек курӑнаҫҫӗ. Тӗслӗхрен, юмахсенче 1001 каҫ. Ахӑртнех, юмахсенче попугай — ҫӑхан пек символ-элтепер тата ҫавӑн пекех чун символӗ (ытти вӗҫен кайӑксем пекех) пулса тӑрать. ««Кайӑк-кӗшӗк пуххинче» Фарида Уд-Дина Аттара (Перси, 13 ӗмӗр), попугай вилӗмсӗрлӗх шывне шырать.

Ҫавӑн пекех вӗсем пророкла калани темипе ҫыхӑннӑ, ҫумӑр ҫума пултарать (Индипе Тӗп Америкӑра).

Попугайсем Америка индеецӗсен ӳнерӗнче, сӑмахран, майя, пысӑк вырӑн йышӑнаҫҫӗ.

Кама юратӑвӗн инди туррин урапине турттаракан попугай shuka ятлӑ пулнӑ. Ҫавӑн пекех вӑл Индири Деви тата ытти хӗрарӑм туррисен символӗ пулнӑ, вӑл Инди халапӗсенче фигурӑлать. Икӗ пуҫлӑ попугай аслӑ тибет тӑлмачӗн Ваирокан символӗ пулнӑ. Непалта ҫак кайӑк юрату символӗ пулнӑ.

Античноҫра ӗнтӗ попугай ҫутҫанталӑкӑн тӗлӗнмелле хӑвачӗ шутланнӑ, мӗншӗн тесен вӑл имитацилеме тата ҫын сӑмахне калӑплама пултарнӑ. Рим ҫӑлкуҫӗсен речӗ, ҫав шутра Плиний (Nat. Hist. X, LVIII) тата Марциал (Epigr. 14. 73,2), попугайра императорсен хыпарҫине кураҫҫӗ. Попугай императора Марциал йӗркисенчи «Ave Caesar» сӑмахсемпе саламлать: «Попугай я от вас чужим именам; Анчах вӗрентӗм эп хам «Здравствуй, о Цезарь! «скатьми» (чӑв. (Psittacus a vobis aliorum nomina discam: Hoc didici per me dicere Caesar have; l. xiv. lxiiiii).

Шухăша символпа палăртни

Европӑри вӑтам ӗмӗрсенчи бестиарисенче попугайсем Индипе е Тухӑҫӑн нихӑҫан ҫумӑр ҫуман пайӗпе пӗтӗмӗшпех ассоциациленнӗ. Бестиарисем каланӑ тӑрӑх, ҫак кайӑк тухӑҫ енчи типӗ ҫӗршывсенче пурӑнать, мӗншӗн тесен ҫумӑрпа вӗсен чаплӑ тӗкӗсем шар курма пултарнине ӗненнӗ (тепӗр варианчӗ — ҫумӑр вӗсен тӗкне сиен кӳме пултарайман). Ҫак логикӑна аталантарнӑ май бестиарисем кайӑка шутсӑр таса тесе шутланӑ, ҫакӑ куҫӑмлӑ пӗлтерӗшлӗ пулса тухнӑ.

Попугайсене "ҫӑтмах кайӑкӗсем" тенӗ. Бове хулинчи Винсент XIII ӗмӗрте ҫырнӑ тӑрӑх, «райские птицыцысем» XVI ӗмӗртен пуҫласа ҫӑтмах кайӑкӗсен ятне илнисене шута илсе Тухӑҫран илемлӗ кайӑксемпе пӗр шухӑшлӑ мар. (parrot сӑмах таранах, унпа та XVI ӗмӗртенпе усӑ курма пуҫланӑ, анчах та вӑл мӗнле пулса кайни уҫӑмлах мар, тен, "Пьер" ятран).

Тухӑҫпа ҫыхӑннӑ ытти чӗрчунсем пекех, сӑнарлӑ ӳнерте попугай христиансен коннотацийӗсене туяннӑ (мӗншӗн тесен Евангелисен ӗҫӗ Тухӑҫра пулса пырать). Кунта ҫумӑр тивмен тӗксен тасалӑхӗ пирки ҫӳлерех асӑннӑ шухӑш та кирлӗ пулчӗ: "Попугай — Христосӑн символӗ, вӑл тасалӑхпа пӗр тан пулман, пулас та ҫук, вӑл унӑн Айӑпсӑр Зачатийӗн, унӑн кӑлтӑксӑр ҫуралнӑ, ҫавӑн пекех унӑн ҫылӑхсӑр шухӑшӗсемпе ӗҫӗсен йӗрки пулса тӑрать: ҫавӑнпа вӑл пӗр-пӗччен таса та йӗрӗнчӗк пулса юлать. ҫакӑнта ҫылӑх тӗнчи".

Ытларах Хӗр Марийӑпа тата амӑшӗпе коннотацисем сарӑлнӑ. Христиан ӳнерӗнче попугай Айӑпсӑр Зачатие, Мари хӗрлӗхне, тӗслӗхрен, Defensorium inviolatae virginitatis beatae Mariae (авторӗ Franciscus de Retza) символӗ пулса тӑнӑ. Ҫак ассоциаци сиксе тухнине ӑнлантарасси темиҫе те. Ку ӗҫ пулса иртнӗ, тесе ҫыраҫҫӗ пӗр тӗпчевҫӗсем, мӗншӗн тесен ҫав кайӑк экзотикӑллӑ Тухӑҫпа ассоциациленнӗ, унта вара Благовещени пулса иртнӗ те. Теприсем ҫакӑ авалхи концепципе ҫыхӑннине, Айӑпсӑр Зачати хӑлха урлӑ, Сӑмах урлӑ пулса иртнине, урӑхла каласан, попугай Турӑ Сӑмахӗн символӗ пулса тӑнине кӑтартса параҫҫӗ (ҫакна тума ӑна сӑмах пани те пулӑшнӑ). Вӑл Мадоннӑпа ҫыхӑннӑ картинӑсенче пулни, ҫапла вара, Турӑ Сӑмахӗн чӗрӗлӗх вӑйӗ тесе ӑнлантарса пама пултарать. Кунсӑр пуҫне, вӑтам ӗмӗрсенчи легендӑпа килӗшӳллӗн, шӑпах попугай Хӗр Марье килни пирки асӑрхаттарнӑ. Ҫавӑн пекех попугайӑн чи анлӑ сарӑлнӑ кӑшкӑрӑвӗ вӑл — "Ave", урӑхла каласан, Гавриил архангел хӑйӗн Ырӑ сӑмахне Мадоннӑна пуҫланӑ сӑмахах тесе шутланӑ. Исидор Севильский (Этимологисем, XII, 7,92. PL82,462), Марциалӑн ҫӳлерех илсе кӑтартнӑ йӗркисене цитатӑлать. Ҫакӑ "Defensorium inviolatae..." кӗнекере ҫырса хунӑ пӗтӗмлетӳ патне илсе ҫитернӗ: попугай тӗлӗнмелле майпа "Аве" теме пултарать пулсан, мӗншӗн-ха ҫавӑн пек "Аве" ятлӑ хӗр ача пуҫарса яраймасть (Psittacus a natura si Ave dicere valet, quare virgo per Ave non generaret?). Аслӑ Альберт таса чунлӑ, регионсенче ҫумӑрсӑр пурӑнакан попугая Гедеонӑн (вӑл Благовещени символӗ пулнӑ) тӗкӗнмен сывлӑмпа тата, ҫапла вара, Марийӑн никам тытса чармалла мар хӗрлӗхпе ҫыхӑнтарать. Унпа сценӑсенче ӑна хӑш чухне йывӑҫӑн чи ҫӳллӗ те ҫинҫе турачӗ ҫинче лараканнине, хаяр ҫӗлен валли юрӑхсӑррине сӑнланӑ: ку вӑл Марийӑна пӗрремӗш ҫылӑхран хӑтарнин символӗ. Попугай Раштав сценине VIII ӗмӗрти фрескӑра Римри Санта-Мария Антиква ертсе пынӑ. Хӗрупраҫ Марипе ҫыхӑннӑ пулнӑ май попугай тӑтӑшах XV—-XVII ӗмӗрсенчи, уйрӑмах Ҫурҫӗр Европӑри ҫураҫнӑ хӗрсен портречӗсенчи атрибут пек килсе тухать.

Тепӗр паллӑ ассоциаци попугайсене калаҫма пӗлнипе ҫыхӑннӑ. Валериано попугая гравюра ӑшне велереченлӗх символӗ пек кӗртет. Карпаччо хӑйӗн "Delle imprese" кӗнекинче попугая ирӗклӗхпе велереченлӗх символӗ тет. Св ӳкерчӗкӗсенче пулнине кӑтартаҫҫӗ. Кранах киҫтӗкӗн Иеронимне Африкӑри сӑрӑ попугай ҫын сӑмахӗн чи ӑслӑ та ӑста имитаторӗ шутне кӗртнӗ. Итали фрескинче попугай Иоанн Предтечпа пӗрле ырӑ хыпар саракан протестант проповедникӗн портретне кӗрет.

Сӑмахӗсене вӗренес тесен попугайӑн тӑрӑшулӑх кирлӗ пулнӑ, ҫакӑ вӗсене питӗ лайӑх вӗренекенсен ятне панӑ. Хӑйӗн Sinne-en minnebeelden 1627 ҫулта Якоб Катс попугая ҫакмалли читлӗхре сӑнлакан, "Dwanck, leert sanck" тесе ҫырнӑ ырӑ ӗҫсен эмблемине вырнаҫтарать (Дисциплина калаҫма вӗрентет). Пӗрлешӳллӗ текстра читлӗхри кайӑк-кӗшӗке дисциплинӑпа вӗрентӳ символӗ тесе ҫырса кӑтартнӑ, вӗсем ҫитӗннӗ ҫынна пархатарлӑ та ытарлӑ пурнӑҫ йӗркине тытса пыма кирлӗ. Попугайсем голланди жанр живопиҫӗнче, уйрӑмах 1660-мӗш ҫулсенчипе, анлӑ сарӑлнӑ. Лайӑх пӗлекен тӗслӗхсенчен пӗри — Франс ван Миерисӑн "Попугая тӑрантаракан ҫамрӑк хӗрарӑм" картини, унта ҫамрӑк хӗрарӑм хӑйӗн килти кайӑкне ҫӗленӗ вӑхӑтра мӗнле ҫитернине кӑтартнӑ. Кунта попугай вӗренӗве ӑнтӑлнин символӗ пек интерпретациленет, ҫав вӑхӑтрах хӗрарӑм ал ӗҫӗ унӑн килти ырӑ енӗсене, ӗҫченлӗхне пӗлтерет.

XVI ӗмӗрти Европа ӳнерҫисем попугайсене, уйрӑмлӑхсӑр, симӗс е сӑрӑ тӗслисене, Тухӑҫпа тата бестиарисенче асӑннӑ ҫылӑхсӑр вӗҫен кайӑксене, ытарлӑ charadrius (вӗсене ҫавӑн пекех уҫӑ сасӑсемпе те танлаштарнӑ) ассоциациленӗ. Попугайсене ҫӑтмах пахчиллӗ картинӑсенче сӑнланӑ. В естественных историях и эмблематах 2-й пол. XVI ӗмӗрти попугай Индипе, Америкӑпа тата Африкӑпа ассоциациленет. Импортлакан паха тавар, попугай капӑрлӑх палли, статусӑн хаклӑ символӗ пулса тӑрӗ.

Попугайсен "ӳт контексчӗ" енчен япӑх символика та пулӗ. Ҫынсене ӳт илӗртни хыҫҫӑн каякан Сатана евӗрлӗ шухӑшсӑр пулни курӑнать (ку енӗпе пӗр тӗпчевҫӗ ҫырать, попугай "Адампа Ева" Дюрерта фигурӑсем тӑвать, вӗсем ним шухӑшламасӑр, попугай пек, Ҫӗлен-искуситель сӑмахӗсене тепӗр хут каланӑ та унтан тӗслӗх илнӗ). Кайӑк тӗлсӗр сӳпӗлтетни вара попугай ултав символӗ пулса тӑни те пулӑшнӑ. Попугай — Итали сӑрӑ ӳнерӗнче ӳт киленӗвӗсен символӗ. Ку тӗлӗшрен унӑн япӑх пӗлтерӗшӗ упӑте (тепӗр «евӗрлекен» чӗрчун) символикине питӗ ҫывӑх, ҫавӑн пекех ҫынсен хӗрӳлӗхӗсене те палӑртнӑ. Вӑлах авалхи грексен поэчӗ Каллимах ҫырнӑ ухмахла сӳпӗлтетӗвӗн символӗ. Попугайсен ӳкерчӗкӗсем час-часах XVII ӗмӗрти голланди жанрлӑ живопиҫре пулаҫҫӗ, хӑш чухне унта эротика коннотацийӗ пур. Ку вӑл, ытти япаласемсӗр пуҫне, vogelen сӑмах "кайӑксене тытнине"те, "пӗрлешнине" те пӗлтернипе ҫыхӑннӑччӗ. Ҫак ҫӗр ҫуллӑхра хӗрарӑмсене читлӗхсенчи вӗҫен кайӑксемпе юнашар ӳкернӗ. Читлӗхри вӗҫен кайӑка юратӑвӑн пылак танатин метафори пек пӑхма пулать, ҫавӑн пекех Яков Катсӑн "Bly, door slaverny" (Савӑнӑҫ тыткӑнра) текстпа усӑ куракан эмблеминче те пур. ҫак символизм Даниэль Хейнсиус эмблеминче пур, унта петраркиан девизӗпе усӑ кураҫҫӗ "Perch’io stesso mi strinsi" ("Эпӗ хама ҫыхӑнтартӑм") тата читлӗхе хаваспах вӗҫекен кайӑксене сӑнакан купидона ӳкернӗ. Ҫывӑх тепӗр йӑла — читлӗхрен кӑларнӑ кайӑк сӑнарӗ, час-часах савнӑ мӑшӑра ӳкернӗ картинӑра, вӑл читлӗхрен кайӑк-кӗшӗке апат татӑкӗпе илӗртсе кӑларать е тин ҫеҫ тыткӑнран тарнӑ хӗрарӑмпа. Иккӗшӗнче те ҫак сӑнарлӑ ӳкерчӗк хӗрлӗхе ҫухатнине тата айӑпсӑрлӑха ҫухатнине пӗлтернӗ.

XIX ӗмӗр тӗлне попугайсен тӗн коннотацийӗсем ҫинчен аса та илмен ӗнтӗ, кайӑка пӗтӗмпех секуляризациленӗ. Ӗмӗр-ӗмӗр шутланнӑ тӑрӑх, попугай — хӗрарӑмсемшӗн килти юрӑхлӑ чӗрчун; вӗсем юратура вӗсен конфиденчӗсем тесе шутланӑ. Ларусс словарь ҫырнӑ тӑрӑх, попугайсем хӗрарӑмсемпе ачасем умӗнче кӑмӑллӑрах калаҫаҫҫӗ.

Литература

• Биологический энциклопедический словарь / под ред. М. С. Гилярова. — 2-е изд., исправл. — М.: Большая российская энциклопедия, 1995.
• Попугаи // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
• Boehrer, Bruce Thomas. Parrot Culture: Our 2,500-Year-Long Fascination with the World’s Most Talkative Bird. Philadelphia, 2004

Каçăсем

• Psittaciformes отрячĕн филогенийĕ2014 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ. Джон Бойд сайтĕңче