Роликлӑ тӑркӑч (калаҫура ролик тени те тӗл пулать) — олимп спорт тӗсӗ, пушмак ҫумне икӗ–пилӗк (сайра хут — улттӑ) кустӑрма вырнаҫтарнӑ хашака ҫыпӑҫтарса хатӗрленӗ ятарлӑ тӑркӑч, унпа усӑ курса хытӑ тикӗс ҫийпе, сайра хутра ҫулсӑр вырӑнпа та, ахаль тӑркӑчпа пӑрпа пынӑ пек хӑвӑрт куҫма май пур.
Спорт хатӗрӗ пек пек фитнеспа аппаланнӑ чухне тата активлӑ каннӑ чухне усӑ кураҫҫӗ.
Роликлӑ тӑркӑчпа пӗрремӗш хут усӑ курни пирки 1743 ҫулта асӑнаҫҫӗ. Ку Лондонра пулса иртнӗ, шутласа кӑлараканӑн ячӗ паллӑ мар. Роликлӑ тӑркӑча кӑтартнине хут ҫинче пӗрремӗш хут 1760 ҫулта ҫырӑнса юлнӑ, ун чухне металран ӑсталанӑ кустӑрмасемпе усӑ курнӑ. Хӑй шутласа кӑларнӑ япалипе Джон Джозеф Мерлин (акăл.John Joseph Merlin) паллаштарнӑ. Шел пулин те, конструкци ҫитменлӗхсемсӗр мар пулнӑ: ӑстаҫӑ шухӑшласа кӑларнӑ япалана тӗрӗс ҫулпа тытса пыма йывӑр пулнӑ. Бал вӑхӑтӗнчех Мерлин пысӑк тӗкӗр ҫине пырса кӗчӗ. Тӗкӗр те, ӑславҫӑ хӑй те шар курнӑ. Ҫынсем ҫӗнӗ япалапа усӑ курасси сывлӑхшӑн хӑрушӑ пулма пултарать тесе шухӑшланӑ та унпа ярӑнса пӑхма килӗшмен.
Роликлӑ тӑркӑч ҫине пӗрремӗш патента вара Францире 1819 ҫулта М. Птиблэ (M. Petitbled) илнӗ.
XIX ӗмӗр пуҫламӑшӗнче роликлӑ тӑркӑчсем хальхи йышши пулман. Икӗ тупанпа, кустӑрмасене мӑшӑрлӑ вырнаҫнисене пӗрремӗш хут 1863 ҫулта Нью-Йоркра хатӗрленӗ пулнӑ, шутласа кӑлараканӗ Джеймс Леонард Плимптон пулнӑ. Халӑх ярӑнмалли роллердрома пӗрремӗш хут Плимптон пулӑшнипе 1866 ҫулта Ньюпортра уҫнӑ. Шӑпах ҫак асӑннӑ тӑркӑчӗн конструкцийӗ XX ӗмӗр вӗҫӗччен тенӗ пекех чи анлӑ сарӑлнӑскер пулнӑ.
1876 ҫулта Уильям Баун (William Bown) роликсем валли хальхи кустӑрмасен хурмине хатӗрлесе патентленӗ: кустӑрмара 2 подшипник тата тӗнӗл пулнӑ. Ун чухнех 1876 ҫулта роликлӑ тӑркӑч валли пӗрремӗш тормоза патентленӗ. Ҫакнашкал тормоз конструкцийӗпе халӗ те икӗ тупанлӑ модельсенче усӑ кураҫҫӗ.
Роликлӑ тӑркӑчсем ярӑнмалли меле кура ҫапла пайлама пулать:
Арҫынсен фитнес-роликӗ
Фитнес — роликпа тикӗс асфальт тӑрӑх ярӑнни е чупни. Фитнес-роликӑн уйрӑмлӑхӗ — вӑл ҫемҫе те хӑтлӑ пушмак, вӑл ӑшӑ, урари нӳрӗке лайӑх кӑларать. Фитнес-роликсем — пуҫлакансемпе ку спорт тӗсне кӑмӑллакансемшӗн чи анлӑ усӑ куракан роликлӑ тӑркӑч тӗсӗ. Фитнес-ролик ҫинчи кустӑрмасене пӗр («Инлайн» теҫҫӗ) е икӗ («Квад» теҫҫӗ) ретпе вырнаҫтарма пултараҫҫӗ. Роликлӑ тӑркӑчпа ярӑнма энерги чупассинчен ытларах кирлӗ, ҫапла май калори ытларах пӗтет (30 минут хушши чупнӑ чухне 374 калори пӗтет пулсан, роликлӑ тӑркӑчпа ҫав вӑхӑтрах 425 калори пӗтерме пулать)[1][2]. Роликпа ярӑннӑ чухне сыпӑсемпе ҫурӑм шӑмми сахалтарах тиенеҫҫӗ.
Фрискейт роликӗ
Фрискейт (калаҫ. fsk) — сикнисемпе тӗрлӗ чӑрмавсем урлӑ тухмалли трюксемпе усӑ курса хулара хӑвӑрт экстрамаллӑ ярӑнни. Фрискейт роликӗсен уйрӑмлӑхӗ — ҫирӗп тӑма май паракан хытӑ пушмак, тата сикме юрӑхлӑ ҫирӗп хашака.
Слалом — конуссемпе паллӑ туса тухнӑ ҫулпа илемлӗ ярӑнни тата тӗрлӗ эрешсем туса ярӑнни. Слаломпа ярӑнмалли роликсен уйрӑмлӑхӗ — пӗчӗк йывӑрӑш, вӑй хунине тӗрӗс кӑтартма май паракан хытӑ хашака тата ҫемҫелӗх тӗлӗшпе вӑтам пушмак, вӑл ирӗклӗ куҫма май парать. Слалом роликӗсене ытларах чухне профессионалсем тата ҫак тӗспе аппаланма хатӗрленекен спортсменсем суйлаҫҫӗ.
Агрессив — хулара экстремаллӑ (ӑна «Стрит» теҫҫӗ) тата рампӑра (ӑна «Верт» теҫҫӗ) ярӑнмалли мел, сиксе, ҫаврӑнса, шуса тата акробатика элеменчӗсене пурнӑҫланипе палӑрать. Агрессивлӑ роликсен уйрӑмлӑхӗ — ҫирӗп тӑмашкӑн пушмакӗ капмар та йывӑр, тата лайӑх амортизацилекенскер, лайӑх шумашкӑн хашаки ҫӳллӗшӗпе кӗске те ҫирӗп, сикнӗ хыҫҫӑн ҫирӗп тӑмашкӑн кустӑрмисем сарлака та пӗчӗк.
Агрессив роликӗЧупу — (е спидскейтинг, speedskating) роликпа чупни. Чупу роликӗсен уйрӑмлӑхӗ — пушмакӗ ҫӑмӑл (пӗтӗмӗшле илсен ӑна пӗтӗмпех май пур таран ҫӑмӑлтарах тума тӑрӑшаҫҫӗ), айӑкӗсенчен пулӑшакан пайсем ҫук, кустӑрмисем пысӑк диаметрлӑ.
Илемлӗ ярӑнни — роликсемпе пӑр ҫинче илемлӗ ярӑннӑ чухнехи эрешсене пурнӑҫлани. Илемлӗ ярӑнмалли роликсен уйрӑмлӑхӗ — малти пайӗнче ятарлӑ стопор пур, унпа усӑ курса ҫаврӑну элеменчӗсене пурнӑҫлаҫҫӗ, унсӑр пуҫне кустӑрмисем илемлӗ ярӑну тӑркӑчӑн хурми пек пӗкӗлле вырнаҫнӑ.
Downhill — «сӑрт ҫинчен аялалла». Ҫулсем тӑрӑх сӑртран хӑвӑрт анмалли тӗс. Speed skating патне ҫывӑх теме пулать, анчах ку тӗсрен ытла аякра тӑрать. Роликсен уйрӑмлӑхӗ — ярӑннӑ чухне ура ҫинче ҫирӗп тӑма май пани, тата пушмакӑн ҫирӗплӗхӗ. 5 кустӑрмаран тӑракан вӑрӑм хашакаллӑ пулма пултараҫҫӗ.
Манжета е Каф (акӑлч. cuff) — ура тунине тытма тата ун ҫумне ҫыхмалли пай. Хурми ҫурма ҫаврака, пушмак ҫумне ҫирӗпленет. Ытларах чухне пластикран е углепластикран (карбонран) хатӗрлеҫҫӗ. Профессиллӗ модельсем (чупу роликӗсем) ҫинче пулмасӑр та пултарать е, агрессив роликӗ ҫинчи пек, урана лайӑхрах ҫирӗплетме тата пулӑшма капмар та пулма пултарать.
Бакля (акӑл. buckle) — каф пайӗ, манжетӑна ҫирӗплетме усӑ куракан пластикран тунӑ шӑллӑ йӑрӑм. Хӑш-пӗр роликлӑ тӑркӑчсен моделӗсенче пушмака хытармашкӑн тата ун ҫумне лайӑхрах ҫирӗплетмешкӗн пушмак ҫине те вырнаҫтарма пултараҫҫӗ, ҫапла май кӗлӗ пӳшкӗнӗ вырӑнне усӑ кураҫҫӗ.
Кӗлӗ пӳшкӗнӗ (акӑлч. strap) — ура кӗлине фиксацилекен пушмак ҫумне ҫыхӑнакан пиҫиххи. Ытларах чухне «липучкӑран» тӑваҫҫӗ, сайрарах чухне — бакля евӗр.
Хашака (акӑл. frame) — пластикран, металлран тата хӑш чухне карбонран (углепластикран) ӑсталанӑ кӑшкар, пӗр енчен вӑл пушмак ҫумне ҫирӗпленет, тепӗр енчен ун ҫумне кустӑрмасем ҫирӗпленеҫҫӗ. Роликӑн хашаки хывӑнакан, е пушмакӑн уйрӑлми пайӗ пулма пултарать. Ытларах чухне хывӑнакан хашакасем тӗл пулаҫҫӗ.
Роликлӑ тӑркӑчӗн кустӑрми тата подшибникӗ
Кустӑрмасем — полиуретанран хатӗрленӗ хытӑлӑх енчен тӗрлӗрен кустӑрмасем. Йӳнӗ е ача-пӑча роликӗ ҫинче ӑна пластмассӑран туни те тӗл пулать. Ҫулсӑр вырӑнта ярӑнмалли роликсем ҫине пневматикӑллӑ кустӑрмасем вырнаҫтараҫҫӗ. Кустӑрма ӑшне подшипниксемпе втулка кӗртсе лартаҫҫӗ. Кустӑрмасем хашака ҫумне тӗнӗлпе ҫыхӑнаҫҫӗ.
Кӗлӗ тормозӗ — тормоз калӑпӗ. Ытларах чухне пӗр пушмак ҫине кӑна лартаҫҫӗ. Пассивли (ҫирӗплетсе лартнӑскер) тата активли (тормоз калӑпӗ ролика малалла кӑларсан анать) пулать.
Спортла ярӑнма палӑртнӑ роликсенчен чылайӑшӗн пушмакӗ — ҫемҫе. Ҫемҫе пушмак чылай чухне ҫула тытса пыма ҫӑмӑл, ҫитменнине вӑл хыттипе танлаштарсан ҫӑмӑлрах. Унӑн тӗп тӗллевӗ — ярӑннӑ чухне урана туллин ҫирӗплетни кирлӗ мар чухне ҫынсене хӑтлӑх кӳресси.
Ролик пушмакӗсенчен чылайӑшӗ ҫӳллӗ, урӑхла каласан, ура тунине айккине кукӑрӑлса каясран тытса тӑраҫҫӗ, ҫакӑ вара шӑнӑр тӑсӑлнинчен упрама май парать. Ҫавӑн пекех лутра пушмаксем те пур, вӗсен ҫӳлти пайӗ ура тупанӗ шайӗнчен кӑшт ҫӳлерех вӗҫленсе ӑна айккинчен кӑшт кӑна хуплать.
Ку пушмак ҫиелтен пӑхсан сноуборд крепленине аса илтерет, пластикран тунӑ крепленирен тӑрать, ун ҫумне крассовки тӑхӑннӑ роллерӑн ури ҫирӗпленет. Ҫакнашкал пушмаклӑ роликсен фитнес-модельсем те пур, апла пулин те уйрӑмах ҫавӑн йышши пушмаклӑ агрессив роликӗсем (XSJado) анлӑ сарӑлнӑ.
Пушмакӗ ҫемҫе (SoftBoot) пулсан унӑн хӗрри ура тупанӗнче 2-3 см ҫӳлерех, ун пек пушмака «traing» теҫҫӗ, вӑл спидскейтерсене тренировка ирттернӗ чухне хӑйсене хӑтлӑрах туйма парать. Кунашкал пушмаклӑ роликсем ытларах чухне вӑрӑм хашакаллӑ, кустӑрмисем — 90 мм.
Чупу валли ӑсталанӑ пушмак асӑннӑ пушмаксенчен чи лутрараххи тата чи хытӑраххи шутланать, ҫавна май урана меллӗ вырнаҫнине тӗплӗ суйлама тивет, тата, яланхи пекех, ҫакӑн хыҫҫӑн ӑна хушма майпа хатӗрлеме те тивет. Профессиналсен чупу роликӗсене вӑл е ку спортсмен валли уйрӑммӑн тӑваҫҫӗ. Чупу пушмак хӗррин ҫӳллӗшӗ — ура тупанӗнчен кӑшт кӑна ҫӳллӗрех. Хӑй пушмакне углепластикран (хӑш чухне кӗленчепластикран) тӑваҫҫӗ, шал енчен тир евӗрлӗ материалтан (е микрофибрӑран) тунӑ 1-2 мм ҫӳхе сий вырнаҫтараҫҫӗ, вӑл урана сӗртӗннине ҫемҫетме тивӗҫ. Кун пек пушмакӑн ура туни питӗ ирӗклӗ, ӑна нимӗнпе те ҫирӗплетмен, ҫавӑнпа кун пек пушмакпа ярӑнмашкӑн тӗрӗс техника кирлӗ. Ҫав вӑхӑтрах, ура лаппине ҫирӗп ҫирӗплетни тӑркӑча чупнӑ чухне тӗп-тӗрӗс вырнаҫтарма, ура тӗпӗ хытӑ пулни пӗтӗм вӑй-халпа туллин усӑ курма май парать, ура тунине нимӗн те ирӗксӗрлеменни вара урасене хускатма ҫӑмӑллатать. Унсӑр пуҫне, кун пек пушмак йывӑрӑшӗ самай пӗчӗкрех.
Европӑри чи пысӑк скейт парка уҫнӑ самант. Женева, 2012, юпа, 6.
Тӑркӑч хашакин материалӗпе калӑпне ярӑну стильне кура (ӑна роликлӑ тӑркӑча туянакан ҫын суйлать) палӑртаҫҫӗ. Фитнес-модельсен чылай хашакисене пушмакран уйӑрма май ҫук, ҫавна май хашакана та улӑштарма пулмасть.
Ытларах чухне 240—280 мм тӑршшӗ (ҫав шутра ура виҫипе тата пушмак виҫинчен килет), пластикран е алюмини шӑранчӑкӗсенчен тӑваҫҫӗ. Кун пек хашакасене ытларах чухне 76-ран пуҫласа 82 мм таран кустӑрмасем вырнаҫтараҫҫӗ.
Хоккейла вылянӑ чухне хашака ҫине пысӑк йывӑрӑш лекет, ҫав шутра — ҫапӑннӑ самантсем те пур, ҫавӑнпа кун пек чухне хашакисем хытӑрах та, йывӑртарах та, тата ытларах чухне кӗскерех. Вӗсене чылай чухне металран, е, сайра хутра, пластикран тӑваҫҫӗ. Хоккейри роликлӑ тӑркӑчсен хашакисем ҫий енчен пӑхсан (тепӗр май каласан, роккеринг) кустӑрмасене тӗрлӗ ҫӳллӗшре вырнаҫтарма май параҫҫӗ, ҫапла вара ҫаврӑнӑҫулӑх пысӑкланать. Хоккей хашакисене 72 мм пуҫласа 80 мм таран диаметрлӑ кустӑрмасем вырнаҫтармалла хатӗрлеҫҫӗ.
Металран хатӗрлеҫҫӗ, ҫитменнине ахаль чухне ҫӑмӑл алюмини шӑранчӑкӗсенчен мар, магнипетитан шӑранчӑкӗсемпе усӑ курнӑ меслетпе тӑваҫҫӗ. Хашакасене экструдировани (прессласа е пусса кӑларса) мелӗпе ӑсталаҫҫӗ, е ЧПУ-ллӑ питӗ тӗрӗс кӑтартакан станоксем ҫине шӑйӑрса хатӗрлеҫҫӗ. Тӑршшӗ — 216–270 мм, вӗсен ӑшне 72 мм пуҫласа 84 мм таран кустӑрмасем вырнаҫтарма май пур. Нумай чухне роккеринг (хоккей валли тӑвакан хашакасенчи пекех) вырнаҫтарма май пур.
Ытларах чухне чи лутрараххисем тата чи хытӑраххисем (сикнӗ чухне ура ҫинче ҫирӗпрех тӑма май пултӑр тесе), пластикран кӑна ӑсталаҫҫӗ. Тӑршшӗ ытлашшиех пысӑках мар, вӗсем ҫине 61 мм (ку маларах пулнӑ, кайран 72—80 мм вариантсем хатӗрленнӗ) кустӑрмасем вырнаҫтарма май пур. Хӑш-пӗр чухне пӗр-пӗр пайсене улӑштарма пулать, ытларах чухне вӑл пайсем трюк тунӑ чухне сиенленеҫҫӗ (шӑйрӑнса пӗтеҫҫӗ).
Агрессивлӑ ярӑнмалли хашака тӗсӗ, вӗсем ҫине пысӑк диаметрлӑ кустӑрмасем вырнаҫтарма пулать (80 мм таран), ҫапла вара карлӑксемпе кӗтессем тӑрӑх шума май пур (урӑхла каласан, варрипе шӑйрӑнса тухма май параҫҫӗ). Ытларах чухне йӑлт пластикран тӑваҫҫӗ.
Ытларах чухне чылай вӑрӑм (300 мм таран) тата 125 мм таран пысӑк диаметрлӑ кустӑрмасене вырнаҫтарма май параҫҫӗ. Тӗрлӗ металл шӑранчӑкӗсенчен хатӗрлеҫҫӗ, унсӑр пуҫне вӗсем самай ҫирӗп.
Асӑннӑ материалсем питӗ ҫемҫе, ҫавӑнпа та вӗсемпе е чи йӳннисенче е роликлӑ тӑркӑчсен кивелнӗ модельсенче усӑ кураҫҫӗ. Час-часах хашакине пушмакӑн уйрӑлми пайӗ пек тӑваҫҫӗ (пӗрлехи хурмӑпа шӑратса хатӗрлеҫҫӗ). Материал ҫемҫе пулнипе унӑн хулӑнӑшне ӳстереҫҫӗ. Ҫапла вара хашака йывӑрӑшӗ уйрӑмах пысӑк пулса тухать.
Ҫакӑн пек хашакасене углепусмапа кӗленче сӳсӗнчен тӑракан сийсене сивӗлле хӗссе, ун хыҫҫӑн шӑрантарса илнипе тӑваҫҫӗ. Час-часах ҫакӑн пек хашакасем ҫирӗплӗх енчен алюминирен тунисенчен те аванрах, пӑрассине хирӗҫ тӑрасси енӗпе те хуҫӑлас тӗлӗшпе те вӗсем ирттереҫҫӗ, апла пулин те хакӗ пӗчӗк маррине кура вӗсемпе хаклӑ фитнес-модельсем ҫинче кӑна усӑ курма май пур.
