Гражданлăх

Гражда́нлăх — гражданинпа патшалăхăн иккĕшĕн хушшинче хире-хирĕçле право, тивĕç-ирĕк тата яваплăх пур чухнехи тăтăрхаллă тивĕç-ирĕклĕ çыхăнăвĕ.

Гражданлӑх конституцири тата администрациллĕ тивĕç-ирĕкĕн институчӗсенчен пӗри пулса тӑрать тата ялан тенӗ пекех конституцире (тӗп саккунра) е патшалӑх конституцийӗн конституци акчӗпе тата нормăри тивĕç-ирĕкĕн акчӗсемпе ҫирӗпленет. Патшалӑхпа унӑн пулӑшӑвӗпе, конституци тата социаллӑ хӳтлӗхӗпе ҫыхӑннӑ ҫынсем хушшинчи хутшӑну мӗнле палӑрать: патшалӑх гражданинӑн тивĕç-ирĕкĕсемпе ирӗклӗхне йышӑнать тата гарантилет, чикӗ леш енче ӑна хӳтӗлет; тепӗр енчен, гражданин патшалӑх саккунӗсене ним иккӗленмесӗр тытса тӑрать, хӑй палӑртнӑ тивӗҫсене пурнӑҫлать. Ҫак тивĕç-ирĕксемпе тивӗҫсен пӗрлӗхӗ гражданинӑн политикӑри тата тивĕç-ирĕкри статусӗ пулса тӑрать, вӑл ӑна ют ҫӗршыв гражданӗсенчен тата гражданлӑхран уйӑрса тӑрать.

Монархиллӗ ҫӗршывсенче ҫынсем патшалӑхпа гражданин мар, пăхăнуллăх пек ҫыхӑну тытаҫҫӗ. Гражданлӑхпа танлаштарсан, пӑхӑнса тӑни вӑл патшалӑхпа мар, монархпа тӳрремӗн ҫыхӑннине пӗлтерет.

Гражданлӑха туянни

Гражданлӑха темиҫе майпа туянма пулать:

• Филиаци (ҫуралсан) - гражданлӑх туянни, ҫуралнӑ фактпа. Филиаци виҫӗ форми палӑрать:
• Юн тивӗҫӗпе (лат. Jus sanguinis) - ашшӗ-амӑшӗн мӑшӑрлӑ пурнӑҫӗ урлӑ гражданлӑх илесси. Ача гражданлӑх туянать, енчен те унӑн ашшӗ-амӑшӗ (е вӗсенчен пӗри) асӑннӑ патшалӑх гражданлӑхӗ пулсан;
• Тăпра (çĕр) тивĕç-ирĕкĕпе (лат. Jus soli) - ача патшалӑх территорийӗнче ҫуралнипе гражданлӑха туянать. Ҫурални ҫинчен калакан çирĕплетекен гражданлӑх ҫинчен калакан çирĕплетекене пурнăçа кĕртет. Гражданлӑхран тухма е гражданлӑха туртса илме юрамасть, ӑна ҫӑмӑллӑнах ҫӗнӗрен пама пултараҫҫӗ (АПШ тата ыт. те);
• Еткерлӗхпе — Европӑри хӑш-пӗр ҫӗршывсен саккунлăхĕсенче сайра тӗл пулакан форма. Сӑмахран, Латви Республикинчи граждансем 1940 ҫулхи çĕртмен 17-мӗшӗччен хӑйсен тивĕç-ирĕкĕсене хăйсен нĕселĕсене параҫҫӗ. "Юн тивĕç-ирĕкĕпе" танлаштарсан, ача ашшӗ-амӑшӗ, Латви гражданӗсем, пепке ҫураличченех юридици майĕпе вилнӗ пулсан лару-тӑрӑва тишкермелле пулать. Кун пек чухне тин ҫуралнӑ ачасен гражданин статусне ашшĕ-амăшĕ 1940 ҫулхи çĕртмен 17-мӗшӗнче епле статуслă пулнинчен килет. Ҫак практикӑна Румынире те тытса пыраççĕ.
• Натурализаци (тымарланни) - кӑмӑл туртнипе гражданлӑха кӗни. Гражданлӑха йышӑнмалли йӗркене патшалӑх саккунӗсем йӗркелесе пыраҫҫӗ. Гражданлӑха туянас тесен нумай малсăлтава (чӗлхене пӗлни, пурӑнмашкăн ҫурт-йӗр пурри т. ыт. те) пӑхӑнмалла. "Натурализаци" термин (naturalisation) тахсанах граждансен (е патшалӑх ҫыннисен) ҫутҫанталӑк (natural) тивĕç-ирĕкĕсене илмеллине пӗлтерет. Натурализаци шайӗнче çак формăсем пулаҫҫӗ:
• Регистрацилени — граджанлăха нимле хушма малсăлтавсăрах пайăр çын ыйтса çырнипе туянтарни (яланхи çак мелпе усă курма пултаракан пайăр çынсене саккунпа палăртнă);
• Гражданлӑха парнелени - патшалӑх пуҫлӑхӗ тава тивӗҫлӗ ӗҫсемшӗн хисеплесе пайăр çынна гражданлăха парнелени (енчен те ҫавнашкал тумашкăн саккунсем ирĕк параççĕ).
• Оптаци - патшалӑх чиккисене улӑштарнӑ чухне гражданлӑха суйласа илни. Оптаци процедурине ҫавнашкал патшалӑхсен пӗтӗм тӗнчери договорӗсемпе йӗркелесе пыраҫҫӗ.
• Трансферт - пĕр çĕршыв тепĕрне хăйĕн территорине панă чухне çав территорире пурăнан халӑх пӗр гражданлӑхран тепӗр гражданлăха куçни.

Хӑш-пӗр ҫӗршывсенче (Антигуа тата Барбуда, Сент-Люсия, Доминика т. ыт. те) ҫӗршыв экономикине инвестицисене кĕртсен е куҫман пурлӑха туянсан граджанлăха кĕртеççĕ. Çакнашкал меслет Европӑра ("Ылтӑн виза" — Португалире, Аслă Британире, Латвире т. ыт. те) тата Кариб бассейнӗнчи (Сент-Китс, Невис, Гренада тата ыт. те) анлӑ сарӑлнӑ. Гражданлӑха илес текен пайăр çын темиҫе тапхăр — пурӑнма юранинчен (ПЮ) пуçласа пĕрмай пурӑнма юранине (ППЮ), кайран натурализаци (гражданлӑха кĕни) процедурипе тӳрремӗн иртет. Гражданлӑха кĕрес процедура ҫӗршывăн саккунӗсене шута илсе пурнӑҫланать.

Çав. пекех

• Конституцири право
• Рим гражданлăхĕ
• Право на возвращение
• Изополитейя
• Бипатрид
• Апатрид
• Гражданмаррисем (Латви)
• Гражданмаррисем (Эстони)
• Закон о гражданстве США
• Европейская конвенция о гражданстве
• Раççей Федерацин гражданинĕ
• Гражданлăх Совет Союзĕнче

Литература

• Гражданство и апатридство: руководство для парламентариев(акăлч.) Межпарламентский союз, 2005 ISBN 92-9142-262-2
• Европейская конвенция о гражданстве, СЕ, 1997
• Конвенция, регулирующая некоторые вопросы, связанные с коллизией законов о гражданстве, Лига Наций, 1930
• Конвенция о гражданстве замужней женщины, ООН, 1957

Каçăсем

• Портал Совета Европы о гражданстве(акăлч.)(фр.)
• Обсерватория по демократии в Европейском союзе — гражданство 2017 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.(акăлч.)
• Центр изучения проблем гражданства и идентичности 2014 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.. Проект Института философии РАН, посвящённый специфике гражданства и национальной идентичности в условиях глобализации