Билла, Боксу тата Хетен
Билла (лат. Billa), Боксу (лат. Bocsu) тата Хетен (лат. Heten) — X ĕмĕрте Хункăрие куçса кайнă Атăлçи Пăлхар çыннисем, вĕсенчен малтанхи иккĕшĕ Пешт карманне тата ытти пурлăха хăйсене парне пек илнĕ, виççĕмĕшĕ, каярах килнĕскер, каллех парнесемсĕр юлман. Билла, Боксу тата Хетен пирки хыпарлавсем Gesta Hungarorum (Венгрсен ĕçĕсем) текен хайлавра (XIII ĕмĕр, авторĕ Аноним ятпа паллă) пур. Боксу текеннин ячĕн венгрла варианчĕ те ÿкерĕннĕ — Бакш. Асăннă çынсенчен нихăше те пĕччен килмен, кашнийĕн çуммĕнчех тата ыттисем те пулнă темелле.
Аноним хыпарлавĕ
тӳрлетАноним (хронист, Хункăрирен) каланинчен:
<Чăвашла куçару: Золт ывăлĕн Такшонь çулпуçăн лайăхлăхне илтсе Пÿлер çĕрĕнчен çав тери аслă ратнеллĕ Билла тата Бакш хоспочынсем килнĕ. Çулпуç вĕсене çĕршывăн тĕрлĕ кĕтесĕсенче çĕр парнеленĕ тата кунсăр пуçне Пешт ятлă çурт-карман панă... Çав вăхăтрах çав çĕрсенчен питĕ лайăх ратнеллĕ паттăр килнĕ, çулпуç ăна та нумай çĕр тата ытти пурлăх парнеленĕ.>
<Вырăсла куçару[1]: Услыхав милости вождя Такшоня, сына Золта... пришли с буларской земли весьма высокоблагородные господа Билла и Бакш. Вождь подарил им в разных областях страны землю и кроме того навечно отдал им замок, который называется Пешт... В тоже время с той же земли пришёл очень благородный витязь и ему вождь подарил тоже немало земли и прочего имущества>
Ҫӑлкуҫри текст(лат.)
Хункăрири Анонимăн тексчĕн вырăсла куçарăвне илсе кăтартаканĕ Д. Ф. Мадуров пÿлер этноним çав ятлă хула ятĕнчен пулнă теме пăхать. Чăннипе вара пачах тепĕр майлă пулнă. Хула ячĕ хăй этнонимран тухнă.
Ку татăкра каярах килнĕ «паттăрăн» («çарпуçĕ» тесе те асанаççĕ) ятне асăнман. Вăл ята хайлавăн урĕх тĕлĕнче асăнни пур. Каларăмар ентĕ, вăл — Хетен.
Венгри тюркологĕ Иштван Вашари Булгар мар, Булар тенинче чăваш фонетикин палăрăмĕсене курать[2].
Хыпаралавăн куçарăвĕн тата тепĕр варианчĕ
<Вырăсла куçару: Вождь же Такшонь со всеми сановниками Венгрии силой и миром каждый день своей жизни удерживал все права своего королевства. Прослышав о его благости, к нему стекались многие гости из различных народностей. Так, из земли Булар пришли некоторые благороднейшие господа с весьма многими измаильтянами, имена которых были Билла и Бакш. Вождь пожаловал им земли в различных местностях венгров, а кроме того, замок, который называется Пешт, уступил им навечно. Билла же и брат его Бакш, от потомства которых происходит Этей, держа совет, уступили для службы этому замку две трети народа, приведенного с собой, третью же часть оставили их потомкам.>
Ҫӑлкуҫри текст(лат.)
Татăкра пур Булар (Bular) ята интерпретаторсем тата Gesta Hungarorum куçаруçисем Пăлхарпа, Атăлçи Пăлхарпа çыхăнтараççĕ[3].
Асăннă Этей (Ethey) — ахăртнех, Аноним саманаташĕ. Унăн ратнине Биллăпа тата Боксупа çыхăнтрни сумлăха çĕклессипе çыхăннă ĕнтĕ[4].
Аноним палăртнă тăрăх, каларăмăр ĕнтĕ, Атăлçи Пăлхартан Хетен (Heten) текен çарпуçĕ е паттăр та, вăл та парнесемлĕ пулнă, килнĕ[2]. Традицие кĕнĕ тăрăх, унпа Венгрири Хетеньедьхаза (Hetényegyháza) хулин ятне çыхăнтараççĕ.
Асăрхавсем
тӳрлет- ^ Куçарăва Д. М. Мадуровăн «Серебряная Булгария. Основные вехи истории» ĕçĕнчен илнĕ — Санкт-Петербург, Алатея, 2018. — пăхмалла: С.87.
- ^ 1 тата 2 I.Vásáry. Western sources on the early towns of the Middle Volga Region (акăлч.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 2002. — Т. 55, № 1/3. — С. 263-268
- ^ Scriptores rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum. — Budapest, 1937-1938.
- ^ М.К. Юрасов. Последствия волжского похода Святослава Игоревича для Венгрии. — Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского.. — № 6-3., 2012. — С. 31-35.