Абхази (абх. Аҧсны [апсны́], груз. აფხაზეთი [апхазе́ти]) — хут çинче Грузи шутне кĕрекен республика. Хăйне уйрăм патшалах тесе шутлать, анчах та ыттисем унпа килешсех каймаççĕ халлĕхе. Республика малтанхи Абхази АССРĕн çĕрĕсем çинче йеркеленнĕ. Грузи шутне кĕрет пулсан та Тбилисине пăхăнмасть. Абхазин ирĕклĕхне тĕнчери Раҫҫей, Венесуэла , Сири, Никарагуа ПНО патшалăхӗсем йышăнӑ.

Аҧсны Аҳәынҭқарра

Абхази

Абхази ялавĕ Абхази гербĕ
Патшалăх чĕлхисем абхаз тата вырăс чĕлхисем (Грузи Коституцийĕпе килĕшӳллĕн грузипе абхаз чĕлхисем)
Тĕп хула Сухум
Чи пысăк хула Сухум
Президент Хаджимба Рауль Джумкович
Премьер-министр Валерий Бганба
Лаптăкĕ
 - Пĕтĕмпе
вырăнта
8600 км2
Халăх йышĕ
 - Пĕтĕмпе(2000)
 - Йышлăхĕ
вырăнта
250 000
29/км²
Валюта ячĕ Вырăс тенки
Вăхăт тăрăхĕ ГВ +03 пуçласа +03 таран
Патшалăх гимнĕ Абхази республикин гимнĕ
Тетел доменĕ [[]]
Тел. префиксĕ

Абхази хăйĕн почтă маркисене кăларать. Укçи — Раççей тенки.

Абхази
Гагра

Кун-çулĕ тӳрлет

Тĕп статья: Абхази кун-çулĕ

Совет Союзĕнче — Совет Социаллă Абхази Республики тата Абхази Автономи Совет Социаллă Республики (Грузи ССРĕ шутĕнче) пулнă.

Тавралăхĕ тӳрлет

Тĕп статья: Абхази тавралăхĕ
 
Абхази çĕр пичĕ
 
Пицунда сăмсахĕ çинчен пăхсан

Хулисем тӳрлет

Тĕп хули — Сухум. Ытти хуласем: Гагра, Гудаута, Очамчира, Ткуарчал, Çĕнĕ Афон, Гал, Пицунда - курорт-посёлок.

Халăхĕ тӳрлет

Халăх йышĕ тӳрлет

Абхазсене Раççей Федерацийĕн тулаш паспорчĕсене панă пирки вĕсем Раççей гражданĕсем шутланаççĕ. Абхазинче пурăннă грузинсем вăрçă вăхăтĕнче килĕсене пăрахса тарнă, хăшĕсем вара вăрçă хыççăн каялла таврăннă.

Халăх йышĕ — 320 пин çын (2001): абхазсем, эрменсем, вырăссем, грузинсем, грексем, эстонсем, нимĕçсем, поляксем.

Çăлкуç/çул Пурĕпе Грузинсем Абхазсем Вырăссем Эрменсем Грексем
1926 халăх çыравĕ 201 000 67 494 55 918 12 553 25 677 14 045
ПСЭ, 1-мĕш кăл., 1926 174 126 31 350 83 794 ? ? ?
1959 халăх çыравĕ 405 000 158 200 56 197 86 700 64 400 ?
1970 халăх çыравĕ ? 199 596 77 276 ? ? ?
1979 халăх çыравĕ 486 082 213 322 83 087 79 730 73 350 13 642
1989 халăх çыравĕ 525 061 239 872 93 267 74 913 76 541 14 664
2003 халăх çыравĕ 215 272 45 953 94 606 23 420 44 870 1 486

[çăлкуç?]

Чĕлхесем тӳрлет

Абхази Республикин патшалăх чĕлхи абхаз конституципе килĕшӳллĕ — абхаз чĕлхи. Вырăс чĕлхипе абхаз чĕлхипе пĕрлех патшалăх органĕсенче тата урăх йĕркелӳсенче усă кураççĕ. Патшалăх Абхазире пурăнакан пур этнос ушкăнне те тăван чĕлхепе калаçма ирĕк парать[1].

Çутçанталăкĕ тӳрлет

Вĕçĕ-хĕррисĕр тинĕс, шавлă юханшывсем, субтропик курăкĕсемпе йывăçĕсем ку вырăна самай илем кӳреççĕ.

Юханшывсем Хура тинĕсе юхса кĕреççĕ. Чи пысăккисем — Кодор (Кудры), Бзыбь, Кяласур, Гумиста — вĕсем шывĕсем тулли. Вĕсем çумăр шывĕпе, çавăн пекех çуркунне юр шывĕпе тулаççĕ. Сăртсем хушшинче питĕ илемлĕ кӳлĕсем (вĕсен шучĕ 180 ытла) вырнаçнă. Вĕсенчен чи паллăраххисем — Рица тата Амткял.

Вăрмансенче тĕрлĕ чĕрчунсем тĕл пулаççĕ: упа, хир сысни, çӳлевĕç, паха пăлан (благородный олень), хир качаки, тур; çӳлерех вырăнсенче — серна, кавказ ăсанĕ; айлăмĕсенче — шакалсем; юханшывсемпе кӳлĕсенче — ăркай, лосось, сазан, шăла и т.ы.т.

Абхазинче Рица, Гумиста, Пицунда çутçанталăк управĕсем вырнаçнă.

Пицунда сăмсахĕнче авалхи пицунда хырĕсем сыхланса юлнă. Тусем çинче ытларах бук йывăçĕсем (хутран-ситрен иккĕмĕш шайра — самшит), çӳл ту айăккинче — çемçе чăрăшпа чăрăшсем. 2000 м çӳллĕрех субальп криволесье), альп ту çаранĕсем тата вак чул çинчи ӳсекен курăк-йывăç вырăнĕ пуçланать.

Республикăн самай пысăк лаптăкĕнче (75 % патнелле) сăртсем вырнаçнă. Чи çӳллĕ вырăнĕ — Домбай-Ульген сăрчĕ (4046 м). Тĕп ту хырçи урлă Абхазине сăрт каççисем çитереççĕ — Клухорски (2781 м), Марух (2739 м) т.ыт.

Абхазирен Грузине каякан çулсемпе халĕ усă курмаççĕ — вĕсем çинче минă айне лекме пулать. Кăнтăр-хĕвелтухăçĕнчен Абхазине Колхида айлăмĕ кĕрет. Айлăмăн ансăн пайĕ Кодори юханшывĕн хĕррипе çурçĕр-хĕвеланăçнелле тăсăлать. Сăртсемпе айлăмсем хушшинче сăртлăхсем ункă евĕр. Абхазиинче карстлă пулăмсем самай тĕл пулаççĕ: Курак, Абрскила, Анакопи çĕр шăтăкĕсем т.ыт.

Пайланăвĕ тӳрлет

 


Абхази 7 уйрăм çĕр çине (патшалăх элемĕ çинчи 7 çăлтăр çакна пĕлтерет) пайланать — Садзен, Бзып, Гумаа, Абжуа, Самурзакано, Дали-Цебелда, Псху-Аибга.

Абхази çĕрĕ Кавказ лешьенĕн çурçĕр-хĕвеланăçĕче вырнаçнă. Республикăн кăнтăр-хĕвеланăç енче Хура тинĕс вырнаçнă. Тинĕс хĕрри яка та тӳрĕ, çыран хĕрринче вет чуллă сарлака пляжсем вырнаçнă.

Экономика тӳрлет


 
Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.
Тĕп статья: Абхази экономики


Эрех тăвасси тӳрлет

Тĕп статья: Абхази эрехĕсем


Авиатранспорт тӳрлет


Чукун çул транспорчĕ тӳрлет


Банксем тӳрлет


Сота çыхăнăвĕ тӳрлет


Абхази хĕçпăшаллă вăйĕсем тӳрлет


Этеплĕх тӳрлет

Тĕн тӳрлет

Тĕп статья: Тĕн Абхазире

Абхазире нумайрахăшĕ — христиансем. 2003 çулти шутлавпа тĕрлĕ тĕн халăхра епле сарални[2].

Хăш этнограф шухăшĕпе, чылай абхаз — халăх тĕнĕпе килĕшӳллĕ пурăнать, хăйсене христиансем е мăсăльмансем тесе калаççĕ пулсан та[2]. Христиансем Абхазире Иисус Христос Турă Ывăлĕ вырăнне хумаççĕ, чиркӳсене çӳремеççĕ, причасти тумаççĕ тата типĕ тытмаççĕ. Мăсăльмансем сысна какайне çиеççĕ, эрех ĕçеççĕ, не делают обрезания и Меккăна çитмеççĕ. Никам та тенĕ пекех Евангелие е Корана вуламасть. Пур тĕн уявне — христиансен, мăсăльмансен е халăх йăлин —тĕрлĕ ĕненӳ халăхĕ пĕрле кĕрекере лараççĕ.[3]

Мусăк тӳрлет

Абхазская народная музыка многоголосна. Музыкальный строй абхазских песен (культовых, охотничьих, трудовых) свидетельствует об их древнем происхождении[4].

Абхаз халăх мсăк инструменчĕсем: аюмаа (кĕтеслĕ арфа), ахымаа (цитра евĕр инструмент), апхерца (2 хĕлĕхлĕ смычковый инструмент), ачариан (флейта ăрачĕ)[4].

Абхаз халăхĕн мусăк пултарулăхне А. М. Баланчивадзе, Г. 3. Чхиквадзе, В. В. Ахобадзе, Д. Н. Шведов, Ш. М. Мшвелидзе, И. Е. Кортуа, А. Позднеев тата нумай ăста пуçтарна[4].

Абхаз фольколорĕпе хайланă мусăк ĕçĕсем: опера «Изнанники» Д. Н. Шведов, «Мзия» Баланчивадзе (1949 çулта Тбилиси оперăпа балет театрĕнче лартнă[4].

Театр тӳрлет

1921 çулта, Абхазире совет влаçне çирĕплетсен, театр ушкăнĕ ĕçе пикенет. 1930 çулта Сухумра Абхаз наци театрне уçнă. 1967 çулта театăра С. Чанба ятне тивĕçтернĕ.[5]

Истоки театральной культуры Абхазии в народных играх, обрядах и устном народном творчестве.[5]

Радиостанцисем тӳрлет

Инçекурав тӳрлет

Абхази телеканалĕсем: АГТРК, Абаза ТВ, InterTV

Тетел тӳрлет

Тĕп статья: Тетел Абхазире


Пичет кăларăмĕсем тӳрлет

Республикăри пысăк хуласенче çак хаçат тухать:

Журналсем:

  • «Абхазия»
  • «Фатима»

Официаллă элчелĕхсем тӳрлет

  • Абхазия
    • Сухум — Мускав элчелĕхĕ
  • Раççей Федерацийĕ
    • Мускав
    • Санкт-Петербург
    • Адыгея — Майкоп
    • Пушкăртстан — Ĕпхӳ
    • Тутарстан — Хусан
    • Карачай-Черкеси — Черкесск
    • Кабарда-Балкари — Нальчик
  • Приднестровье — Тирасполь
  • Аслă Британи — Лондон
  • Болгари — Софи

Абхази паллă çыннисем тӳрлет

Паллă вырăнсем тӳрлет

Абхази галерейи тӳрлет

Çавăн пекех пăхăр тӳрлет

Асăрхавсем тӳрлет

  1. ^ Конституция Республики Абхазия 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ., Статья 6.
  2. ^ 1 тата 2 Крылов А. Б. Секрет абхазской веротерпимости. 2012 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ. НГ-религия от 17 марта 2004.
  3. ^ Крылов А. Б. Хальхи абхазсен тĕнĕ: прамонотеизм реликчĕ.
  4. ^ 1, 2, 3 тата 4 Музыкальная энциклопедия. Гл. ред. Ю. В. Келдыш. Т 1. А — Гонг. 1072 стб. с илл. М.: Советская энциклопедия, 1973
  5. ^ 1 тата 2 Большая Cоветская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 1. А — Ангоб. 1969. 608 стр., илл.; 47 л. илл. и карт, 1 отд. л. табл.

Каçăсем тӳрлет