Азербайджансем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Removing Leyla_Mammadbeyova.JPG, it has been deleted from Commons by Christian Ferrer because: per c:Commons:Deletion requests/File:Leyla Mammadbeyova.JPG.
Rescuing 6 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.8
151-мĕш йĕрке:
[[Грузии]]ре азербайджансем, [[Тбилиси]]сĕр пуçне, кăнтăр, кăнтăр-тухăç тата ва районĕсене: [[Марнеули]], [[Болниси]], [[Дманиси]], [[Гардабани]] (çак тăватă районта вĕсем абсолютлă е кăшт нумайрахăш шутланаççĕ), [[Сагареджо]], [[Каспи]], [[Мцхета]], [[Цалка]], [[Лагодехи]], [[Карели]], [[Тетри-Цкаро]], [[Гори]] тата [[Телави]] йышăнса пурăнаççĕ. Азербайджансем çаплах [[Рустави]] тата [[Дедоплис-Цкаро]] хуласенче пурăнаççĕ.
[[Карабах хирĕçĕвĕ|Эрмен-азербайджан хирĕçĕвĕччен]] (1988) азербайджан çыннисем пурăнакан вырăнсем нумай [[Эрмени административлă пайланăвĕ|Эрмени регионĕсенче]] пулнă, (тĕплĕнрех пăхăр [[Эриенири азербайджансем]]), çав шутра [[Ереван]]ра, унта вĕсем [[1897]] çулчен пысăк этнос ушкăнĕ шутланнă.<ref>{{ru icon}} [httphttps://web.archive.org/web/20060225210100/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/007/119/119478.htm Энциклопедия Брокгауза и Ефрона: Эривань]</ref>
 
[[Турци]]ри азербайджансем Эрменипе юнашар районсене: [[Карс (ил)|Карс]] тата [[Ыгдыр (ил)|Игдыр]] провинцисене тата [[Эрзурум (ил)|Эрзурум]] провинцин Шенкая тăрăхне йышăнса пурăнаççĕ. Совет тапхăрĕ хыççăн Азербайджанран куçса пынипе азербайджансем Турцин чылай хулисенче вырнаçрĕç.
160-мĕш йĕрке:
 
== Этногенез ==
Тĕрĕксем Тухăç Кавказ Лешьенне кĕнипе вырăнти йăхсем тĕрĕкленеççĕ те ХI—ХIII ĕмĕрсенче тĕрĕк чĕлхиллĕ азербайджан халăхлăхĕ çуралать<ref name="АИ">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.]М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>. Азербайджансен этногенезне иран халăхĕсем, çаплах [[кавказ албанĕсем]] тата урăх кавказ чĕлхиллĕ халăхсем хутшăннă<ref>Central Asian Survey: The Journal of the Society for Central Asian Studies (1982, с. 437).</ref>. Азербайджан халăхлăхĕ XV—XVI ĕмĕрсенче, [[Сефевсем|Сефевсен]] тапхăрĕнче<ref>[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.]М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>, хормăланасси вĕçленет. [[XIX ĕмĕр|XIX]] — [[XX ĕмĕр]] вĕçĕнче официаллă раççей докуменчĕсенче азербайджансене туçи тутарĕсем, мăсăльмансем, кавказ лешьен тутарĕсем, ăслăх-этнографи ĕçĕсенче — адербейджан е азербайджан тутарĕсем, тĕрĕксем, азербайджансем тенĕ<ref name=autogenerated1>[httphttps://web.archive.org/web/20070117022420/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/007/001/1218.htm Энциклопедия Брокгауза и Ефрона]</ref>.
 
Антропологи енĕпе чылай азербайджан европа евĕр расăн ĕнчĕ-иран турачĕн [[Каçпи кĕçĕн тĕсĕ|каçпи кĕçĕн тĕсĕ пайне]] кĕрет.
 
== Этноним ==
«Азери» ят авалтанах паллă пулнă. Унпа Персин Азербайджан провинцинчи тĕрĕксемпе хутшăнса кайиччен хальхи [[талыш чĕлхи|талыш]] тата çухалнă [[килит чĕлхи|килит]] чĕлхисене çывăх [[азери чĕлхи]]пе пупленĕ, [[Иран чĕлхисем|иран чĕлхипе]] калаçакан çынсене палăртнă<ref>V. Minorsky, Studies in Caucasian history, Cambridge University Press, 1957, pg 112</ref>. Хăш кӳршĕ халăхсем, çав шутра тĕрĕксем те азербайджансенев «азери» теççĕ. Темиçе этнографи ушкăнĕ — [[карапапахсем]], [[айрумсем]], падарсем, [[шахсевенсем]], [[карадагсем]] тата урăх. те<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00001/18400.htm?text=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B Большая советская энциклопедия]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Раççейре вĕсене «ту тутарĕсем» тенĕ. Азербайджанра «азербайджан тутарĕсем», е «азербайджансем» термина, пĕрремĕш хут [[1891]] çулта «Кешкюль» либераллă баку хаçачĕ кĕртнĕ<ref name="shnirelman">Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. Москва, ИКЦ „Академкнига“ 2003 Стр. 34
</ref>. [[XIX ĕмĕр]]ĕн вĕçенчен пуçласа [[XX ĕмĕр]] пуçламĕшĕчченех «азербайджансем» терминпа [[Этнографи|этнографсем]] усă кураççĕ<ref>[http://gatchina3000.ru/brockhaus-and-efron-encyclopedic-dictionary/046/46486.htm Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]</ref><ref>[http://www.vehi.net/brokgauz/all/103/103729.shtml ЭСБЕ, статья ''тюрки'']</ref>. Кавказ тĕрĕкĕсен «азербайджансем» хорми [[1930-мĕш çулсем|1930-мĕш]] çулсенче çирĕпленет.
 
[[1918]] çулта Кавказ Лешьен сеймĕн азербайджан фракцийĕ, (официаллă «кавказ-тутар»), хăйĕн çĕршывăн «Азербайджан Демократи Республики» (АДР) ирĕклĕхне пĕлтерет. Авал вăхăтра хальхи АДР територийĕ историре [[Арран]] ятпа паллă пулнă<ref>V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504 </ref><ref>[http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f5/v2f5a010.html Encyclopædia Iranica. C.E. Bosworth. Arran]</ref> (авалхи [[Кавказ Албанийĕ]], [[пирĕн эрăччен I ĕмĕр]]) тата [[Ширван]], çаплах Азербайджан истори хоронимĕ [[Аракс]]ран кăнтăралла <ref>[http://www.encyclopedia.jrank.org/AUD_BAI/AZERBAIJAN_also_spelt_ADERBIJAN.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090302121036/http://encyclopedia.jrank.org/AUD_BAI/AZERBAIJAN_also_spelt_ADERBIJAN.html |date=2009-03-02 }}</ref> [[Тебриз]], [[Ардебиль]] хуласемпе [[Урми]] кӳлĕ çĕрĕсене, тепĕр сăмахпа авалхи [[Атропатена|Атропатенăна]] асăннă. Атропатена хăйĕн ятне авалхи [[Атропат]] (Атурпата) тăрăм ятĕнчен илнĕ. Каярах [[авалхи перс чĕлхи]]нче хоронима арапла улăштараççĕ (Атурпаткан-Адурбадган-Азербиджан-Азербайджан витĕр).<ref>Всемирная история, т. III. М., 1957, стр. 132</ref> Монголсем айĕнчи Азербайджан тесе хăш чухне [[Арран]]ăн кăнтăр пайне те палăртнă. Çапах та, [[1918]] çулченех [[Кавказ Лешьен]] территоринче «Азербайджан» истори-географи е политика йĕркелу [[топоним]]ĕпе Азербайджан перси провинцине палăртнă<ref>[[Минорский Владимир Фёдорович|V. Minorsky]], „Ādharbaydjān (Azarbāydjān).“ Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007</ref><ref>The Paths of History — [[Дьяконов Игорь Михайлович|Igor M. Diakonoff]], Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, p. 100 </ref><ref>Extracts from a Memorandum on the Country of Azerbaijan By Keith E. Abbott, Esq., H.M. Consul-General in Persia. [Communicated by the Foreign Office.] Proceedings of the Royal Geographical Society of London, Vol. 8, No. 6. (1863—1864), pp.275-279. </ref><ref>[http://www.iranica.com/newsite/articles/v3f2/v3f2a088a.html Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography]</ref><ref>[[Бартольд Василий Владимирович|В. В. Бартольд]]. Сочинения. T.II, ч. I, Москва, 1963, с.703</ref><ref>[http://www.vehi.net/brokgauz/index.html ЭСБЭ, ст. „Адербиджан“]</ref><ref>Ben Fowkes, Ethnicity and ethnic conflict in the post-communist world (Basingstoke: Palgrave, 2002) pg 30 </ref><ref>(Bert G. Fragner, ‘Soviet Nationalism’: An Ideological Legacy to the Independent Republics of Central Asia ’ in» in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London , GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001.) </ref>. XX ĕмĕрте «Кăнтăр Азербайджан» тата «Çурçĕр Азербайджан» палăртусене пурнăçа кĕртеççĕ. Кемалистсем (каярах Совет Союзĕ те) истори Азербайджанĕпе кăнтăр-тухăç Кавказ Лешьен çĕрне пĕр патшалăха пухасшăн пулнă<ref>Бартольд, т. 29, стр., 703</ref>.
 
== Чĕлхе ==
188-мĕш йĕрке:
 
== Каçăсем ==
* [http://www.ethno-online.ru/pipl_world/pipl/0017.asp Интернет-энциклопеди «Народы Мира»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060611190734/http://www.ethno-online.ru/pipl_world/pipl/0017.asp |date=2006-06-11 }}
* [http://slovari.yandex.ru/art.xml?art=bse/00001/18400.htm Статья «Азербайджанцы» Пысăк совет энциклопединче]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://atropat.narod.ru/istoriya/istoriya2.html# Азербайджансен этногенезĕ]
* [http://www.bakililar.az/ca/photos/nasibli.html Албани ролĕ азербайджан халăх генезисĕсенче]
* [http://history.azerall.info/index.php Азербайджан халахĕн этногенезĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091001145550/http://history.azerall.info/index.php |date=2009-10-01 }}
* [http://www.ksam.org/index.php?mtype=news1&mid=731 Принята хартия азербайджанцев мира]
* [httphttps://web.archive.org/web/20020814001704/http://tyurki.by.ru/azeri.htm Tyurki. Тĕрĕксем Фергана этем пĕрлĕхĕнче]
 
{{Тĕрĕк халăхĕсем}}