Арча: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
Ellodanis5 (Сӳтсе яв | хушни)
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
{{Пĕлтерĕшсем|Арча (пĕлтерĕшсем)}}
[[File:Ernest Biéler deux jeunes valaisannes.jpg|thumb|]]
'''Арча''' ({{lang-tt|Арча, Arça}}, {{lang-ru|Арск, Arça}}) — [[Тутарстан]]ăн [[Тутарстанăн Арча районĕ|Арча районĕн]] [[администраци центрĕ]].
[[File:Chest Russia XVIII century 0.jpg|thumb|]]
 
[[File:SkryniaWesilna.jpg|thumb|]]
==Тавралăхĕ==
'''Арча''' — сĕтел-пукан шутне кĕрекен хатĕр.
Хула [[Хусан (юханшыв)|Хусан]] ([[Атăл]] юппи), [[Хусан]]тан çурçĕр-тухăçалла 65 çм вырнаçнă. [[Хусан]] — [[Ижевск]] [[Арск (чарăну)|Чукун çул чарăнăвĕ]].
 
== Халăх йышĕ ==
[[2002]] çулхи çыравĕпе хулара 17,2 пин çын пурăннă. 2009 çулти хаклавпа: [[тутарсем]] 83%, [[вырăссем]] 15%, [[мордвасем]], [[марисем]], [[чăвашсем]], [[удмуртсем]] пурăнаççĕ.
 
== Кун-çулĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Coat_of_Arms_of_Arsk_%28Tatarstan%29_%281781%29.png|thumb|1781 çулхи хула гербĕ]]
:''Тĕплĕнрех [[Арча кун-çулĕ]] статьяна пăхăр''.
 
Арча хулине вырăс çулçӳревçĕсем [[1497]] çулта асăнаççĕ. Анчах та Арча хули [[X ĕмĕр|X]] - [[XII ĕмĕр]]сенче пулнă.
Арча хулине халĕ вырăсла Арск теççĕ. Чылай тĕпчевçĕсем унăн вырăсла ятне кура вăл арсен хули е арсем ([[удмуртсем]]) пурăннă вырăнта никĕсленĕ хула тесе шутлаççĕ. Ку вăл пачах та тĕрĕс мар.
 
Арча - йывăç ячĕ, анчах та вăл, тутар тĕпчевçисем каланă пек, уртăш мар. Арча - уртăш евĕрлĕ урăх йывăç.
 
Авалхи Арча хули [[Хусан (юханшыв)|Хусан]] шывĕн çӳллĕ çыранĕнче, ту çинче сарăлса илемленсе ларнă. Пĕтĕмĕшпе вăл 24 пин тăваткал метр лаптăк йышăннă. Ăна никĕслекенсем [[Хусан çырми]]пе те, çӳллĕ ту чакăлĕсемпе те усă курнă, хăйсен хулине никам пырса кĕреймесле çирĕплетнĕ. Вăл вырăнта çĕр хăпартса тунă çӳллĕ хӳме пулни халĕ те паллă. Хӳмерен шаларах чултан тунă карман пулни курăнать.
 
Арча хулине тутар-монголсем çунтарса янă пулсан та кайран вăл çĕнĕрен çĕкленнĕ.
 
Тĕпчевçĕсем çырнипе, [[ Хусан]]а туртса илнĕ хыççăн та Арча хули таврашĕнче темĕн чухлĕ чăваш ялĕ пулнă. [[XIX ĕмĕр]]те [[чăвашсем]] тутара тухма тытăнаççĕ. [[Тутарстанăн Арча районĕ|Арча районĕнче]] халĕ халăх хăйне тутар тет пулсан та, вырăн, çырма-çатра, ял ячĕсем йăлтах чăвашла. Унта [[Вăрăмçырма]], [[Хураçырма]] ялĕсем пур. Вĕсенче «[[тутарсем]]» пурăнаççĕ. Вĕсем халĕ те ĕнтĕ хăйсен аслашшĕсем тахçан чăваш пулнине аса илесшĕн мар.
 
[[1781]] çулта ăна уес хули шайне хăпартнă. [[1926]] çулта вара хула шайĕнчен кăларнă.
 
[[1938]] çулта [[хула евĕр посёлок]], [[2008]] çулта каллех хула статусне кĕрет<ref>http://www.rt-online.ru/articles/130_26247/76689/</ref>.
 
{{Авалхи чăваш хулисем}}
 
== Паллă вырăнсем ==
* [[Габдулла Тукай]] музейĕ — тутар сăвăçи, тутар литература чĕлхине никĕслекенĕ.
 
==Вуламалли==
* Сундуки деревянные // Товарный словарь / И. А. Пугачёв (главный редактор). — М.: Государственное издательство торговой литературы, 1960. — Т. VIII. — Стб. 520—521
* Лундин А. Г. К истории слов «сундук» и «фелюга» // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. XI годичная научная сессия ЛО ИВ АН СССР (краткие сообщения и автоаннотации). Часть 1. — М.: ГРВЛ, 1975. — С. 111—115. — 144 с.
* [[Софья Чичерина]], «У приволжских инородцев»
* [[Юхма Мишши]], «Древние чуваши», [[Чебоксары]], [[1996]]
Йӗрке 40 ⟶ 15:
 
==Каçăсем==
* {{cite web|url=http://ruart.syrykh.net/ch1_gl2.html|title=Русские сундуки и коробьи 17—18 веков и их росписи.}}
* {{cite web|url=http://www.sundook.ru|title=Фотографии коробьи и разных типов сундуков|archiveurl=|archivedate=}}
* [http://tashlar.narod.ru/text/ahmetzanov-arsk.htm Арча районĕн эпиграфи палăкĕсем]
* [http://tatmedia.com/rus/sources/show/635 Телерадиокомпани «Арча»]
Йӗрке 45 ⟶ 22:
* [http://arzalar.narod.ru/histori.htm Арча тăрăхĕн кун-çулĕ]
 
{{Сĕтел-пукан}}
{{Тутарстан}}
 
[[Категори:Арча]]
[[Категори:Авалхи чăваш хулисемСĕтел-пукан]]
[[Категори:Чăваш халăх кунКил-çулĕçурт]]
[[Категори:Атăлçи Пăлхар хулисемКил]]