Цунами: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
 
[[File:2004 Indian Ocean earthquake Maldives tsunami wave.jpg|thumb|Цунами; [[Мальдива утравĕсем]], [[Мале]], 26.12.2004]]
{{пĕлтерĕшсем|Цунами (пĕлтерĕшсем)}}
'''Цуна́ми'''<ref>Большой толковый словарь русского языка. — 1-е изд-е: СПб.: Норинт</ref> ({{lang-ja|津波}} [[IPA|IPA: [t͡sɯnä́mí]]]<ref>「NHK日本語発音アクセント辞典」。2002年。ISBN 978-4-14-039360-4</ref>, унта {{lang-ja2|津}} — «бухта, кӳлмек», {{lang-ja2|波}} — «хум») — океанра шывăн мĕнпур хулăнăшне аялтан хăватпа çапнипе пулнă шултра [[хум]]сем.
 
Цунами, хăшпĕр специалистсен шухăшĕпе, [[солитон]]сем пулаççĕ<ref>{{кĕнеке |автор = Филиппов А. Т.|пуçелĕк = Библиотечка «Квант» |пай = Многоликий солитон |вырăн = М. |издательство = Наука |кăларăм = Изд. 2, перераб. и доп. |çул = 1990 |страниц = 288 }}</ref>. Чылай чухне цунами шыв айĕнче [[çĕр чĕтренни]]пе пулаççĕ, çав вăхăтра тинĕс тĕпĕ хăварт анса ларать е хăпарса каять. Цунами кирек епле вăйлă çĕр чĕтреннипе те çуралать, анчах та питĕ хăвата вăйлă чĕтреннипе ([[Çĕр чĕтренӳ магнитуди|магнитуди]] 7 баллран ытлах пулсан) çитет. Çĕр чĕтреннĕ хыççăн темиçе хум каять. 80 % яхăн цунами [[Лăпкă океан]]ăн периферинче сиксе тухать. Цунами пулăмне ăслăх енчен пĕрремĕш [[Акоста Хосе де|Хосе де Акоста]] 1586 çулта [[Лима|Лимăра]] ([[Перу]]) — питĕ хăватлă çĕр чĕтренĕвĕ пулсан — ун чухне 25 м çӳллĕш цунамисемцунами хумĕсем 10 км çити тип çĕре çине кĕрсе кайнă — ăнлантарса панă.
 
== Теори ==
[[File:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|thumb|Хум ăшăха çитсен, вăрахланать, унăн амплитуди (çӳллешĕ) ӳсет.]]
Уçă [[океан]]ра цунами хумĕсем <math>\sqrt{g\cdot H}</math> хăвăртлăхпа чупаççĕ, унта <math>g</math> — [[ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ]], <math>H</math> — океан тарăнăшĕ (''ăшăх шыв çывхарни'' тĕнĕскер]], ун чухне хум тăршшĕ шыв тарăнăшĕнчен питĕ нумай пысăкрах).
 
Вăтам тарăнăш 4 км чухне цунами хăвăртлăхĕ — 200 м/с е 720 км/сех. Уçă океанра хум çӳллĕшĕ 50 см ытла мар, çавăнпа та карапсене çӳреме хăрушлă мар, ăна кимĕ е карап çинчи çынсем сисмесен те пултараççĕ. Хум тапхăрĕ — 1 минутран пĕр сехете çити, тăршшĕ теçетке км пуçласа темиçе çĕр км таран, океанри хăвăртлăхĕ — 600—900 км/сех, [[континент шельфĕ]]нче — 100—300 км/сех<ref>{{кĕнеке|автор=Гир Дж., Шах Х.|пуçелĕк=Зыбкая твердь: Что такое землетрясение и как к нему подготовиться|яваплă=Пер. с англ. д-ра физ.-мат. наук Н. В. Шебалина|оригинал=Terra Non Firma. Understanding and Preparing for Earthquakes|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|çул=1988|вырăн=М.|страницы=72—73|тираж=63000}}</ref><ref>{{кĕнеке|автор=Edward Bryant|пуçелĕк=Tsunami: The Underrated Hazard|издательство=Springer|кăларăм=3|çул=2014|вырăн=|страницы=19—22}}</ref>.
 
== Чи хăватлă цунамисем ==