Шăмăршă районĕ: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Статьяна йăлтах пушатрĕ
Тэг: тасатасси
Ymblanter (Сӳтсе яв | хушни)
п Откат правок Император Тихон (обсуждение) к версии Viktor
Тэг: Каялла тавăр
1-мĕш йĕрке:
{{Администрациллĕ виçе
|Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}}
|Тĕс2 =
|Чăвашла ячĕ = Шăмăршă районĕ
|Тăван ячĕ =
|Герб =
|Ялав = Flag_of_Shemurshinsky_district.svg
|Ялава ăнлантарни = Шăмăршă районĕн ялавĕ
|Патшалăх = {{RUS}}
|lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =
|lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =
|Гимн =
|Статус = [[муниципаллă район]]
|Кĕрет = {{Flagicon|Chuvashia}}[[Чăваш Ен]]
|Тытăмĕ = {{nobr|9 муниципаллă йĕркеленӳ}}
|Тĕп хула = [[Шăмăршă]] чиркӳ ялĕ
|Вăхăт = [[1927]], [[авăн, 5]]
|Пуçлăх =
|Пуçлăх тĕсĕ = Район администрацин пуçлăхĕ
|Пуçлăх2 = Денисов Владимир Васильевич
|Пуçлăх тĕсĕ2 = Район пуçлăхĕ/Район депутачĕсен Пухăвĕн председателĕ
|ШВП =
|ШВП çулĕ =
|ШВП вырăнĕ =
|ШВП пурăнан кашни çынна =
|ШВП пурăнан кашни çынна вырăнĕ =
|Чĕлхе = чăваш, вырăс
|Чĕлхесем =
|Пурăнан халăх =
|Çырав çулĕ =
|Пурăнан халăх проценчĕ =
|Пурăнан халăх вырăнĕ =
|Йышлăх =
|Йышлăх вырăнĕ =
|Наци йышĕ = [[чăвашсем]] -
|Конфесси йышĕ = православи
|Лаптăк = 799,10<ref name='97_8006001'>[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst97/DBInet.cgi?pl=8006001 Чувашская Республика. Общая площадь земель муниципального образования]</ref>
|Лаптăк проценчĕ =
|Лаптăк вырăнĕ = 11
|Максималлă çӳллĕш =
|Вăтам çӳллĕшĕ =
|Минималлă çӳллĕш =
|Карттă = Chuvashia_Shemurshinskiy_rayon.png
|Администрациллĕ виçен картти =
|АВ карттин пысăкăшĕ = 300px
|ВăхăтТăрăхĕ = {{s|{{MSK+0}}}}
|Аббревиатура =
|ISO = [[1927 год]]
|FIPS =
|Телефон кочĕ =
|Почтă индексĕсем =
|Тетел-домен =
|Автомобиль номерĕсен кочĕсем =
|Сайт =
|Commons-ри категори =
|Асăрхавсем =
}}
[[File:Ru2117cv 1.png|right|200px|thumb|Шăмăршă районĕн çĕрĕ-шывĕ]]
 
'''Шăмăршă районĕ''', — [[Чăваш Ен]]ĕн кăнтăр енче вырнаçнă [[район]]. Районăн администрациĕ [[Шăмăршă]] салинче вырнаçнă.
 
Çурçĕр енче [[Патăрьел районĕ|Патăрьел районĕпе]], хĕвеланăç енче [[Улатăр районĕ]]пе, хĕвелтухăç енче Канаш районĕпе, кăнтăр енче [[Тутарстанăн Çĕпрел районĕ|Тутарстанăн Çĕпрел районĕпе]] тата [[Чĕмпĕр облаçĕ|Чĕмпĕр облаçĕпе]], хĕвелтухăç енче [[Тутарстанăн Пăва районĕ|Тутарстанăн Пăва районĕпе]] чикĕленет.
 
Шăмăршă районĕн территоринче Тутарстанăн виçĕ анклавĕ вырнаçнă, çавăн пекех Шăмăршă районĕн анклавĕсем [[Тутарстан|Тутарстанпа]] [[Чĕмпĕр облаçĕ]] чиккинче ([[Улмаллă]] ял), [[Тутарстанăн Çĕпрел районĕ|Тутарстанăн Çĕпрел районĕнче]] ([[Канаш (Шăмăршă районĕ)|Канаш паçулки]]) тата [[Тутарстанăн Пăва районĕ|Тутарстанăн Пăва районĕнче]] ([[Максим Горький паçулки|Максим Горький]] паçулки)вырнаçнă.
 
== Кун-çулĕ ==
Пĕрремĕш хут [[Хырла (юханшыв)|Хырла]] тăрăхĕпе унти ялсем пирки [[XVI]] ĕмĕр варринчи, вырăс çарĕсем [[Хусан ханлăхĕ]]не хирĕç çапăçма кайнă вăхăтри хутсенче асăнаççĕ. Анчах ку вырăнсенче çынсем авалранах пурăннă. Археологсем Никишкинăпа Улмаллă ялĕсем патĕнче ĕлĕкхи пурăнмалли вырăнсене тупнă. [[IX]]–[[XIII]] ĕмĕрсенче Шăмăршă тăрăхĕ [[Атăлçи Пăлхар]]а кĕнĕ. [[1236]]-мĕш çулта монгол-тутарсен çарĕ Атăлçи Пăлхара аркатнă хыççăн, нумай çынна вĕлернĕ, ыттисем вăрмансене тарнă. Вара çак вырăнта «тискер хир» пулса кайнă.
 
[[XVI]] ĕмĕр варринчен, Хусан ханлăхĕ Раççей патшалăхне кĕнĕ хыççăн, çынсем каллех кунта пурăнма тытăнаççĕ. Иккĕ тапхăра палăртаççĕ:
# XVI-мĕш ĕмĕр вĕçĕ&nbsp;— [[XVII]]-мĕш ĕмĕрĕн малтанхи çурри: хырла засека йĕрне тунă хыççăн;
# [[1648]] çултан&nbsp;— [[Чĕмпĕр]] хулине никĕслесе [[Чĕмпĕр уесĕ]] тунăран.
 
[[1667]]-мĕш çулта Чĕмпĕр уесĕнче çак ялсене асăнаççĕ: ''Шимурша'' ([[Шăмăршă]]), ''Болтайка Уразлеева'' ([[Мишер Палтиел]]), ''Мордовские Тюки'' ([[Ирçе Тĕкки]]), ''Буяново'', ''Малое Болтаево'', Андреевка ([[Энтриел]]).
 
Çак ялсене [[Чăваш республики]]н çурçĕр тата вăта районсенчи [[чăвашсем]], [[Кокшайск уесĕ]]нчи [[çармăссем]], [[Хусан уесĕ]]нчи чăвашсемпе [[тутарсем]], [[Улатăр уесĕ]]нчи [[ирçесем]] никĕсленĕ.
 
[[1797]]-мĕш çулта [[Чĕмпĕр кĕперни]]нче генералла çĕр виçевне пуçланă. Хресчен общинисен, [[улпут|улпутсен]], хуласен тата ыттисен çер чиккисене палăртнă. Çак вăхăтра Шăмăрша районĕн ялĕсем [[Пăва уесĕ]]н Вăрманкасси, [[Хура Ката]], [[Кахăрлă]] вулăсĕсене кĕнĕ.
 
[[1835]]-мĕш çулхи кăрлачăн 25-мĕшĕнче Сенат хутайĕпе килĕшӳллĕн Чĕмпĕр кĕпернинчи патшалăх хресченĕсене Императăр Килĕн министерствин удел Департаментне куçарнă. Вулăссем вырăнне удел прикаçĕсем туса хунă. Хальхи Шăмăршă районĕн хресченĕсене Чĕмпĕр удел кантурĕн Шăхаль, Шăмалак тата Парки приказĕсене лекнĕ.
 
[[1920]]-мĕш çулхи утă уйăхĕн 24-мĕшĕнче Чăваш автономи облаçне (тĕп хула — [[Шупашкар]]) тăвас текен йышăну тухнă. ЧАО шутне Хусан кĕпернин Шупашкар, Етĕрне тата Çĕрпӳ уесĕсем, Чĕмпĕр кĕпернин Кăрмăш тата Пăва уесĕсен хăшпĕр вулăсĕсем, çав шутра Шамкайпа Шăмăршă вулăсĕсем, кĕнĕ.
 
== Халăх йышĕ, район тытăмĕ ==
[[1999]] çулхи [[кăрлач, 1|кăрлачăн 1-мĕшĕнчи]] халăх çыравĕпе 17.2 пин çынна шутласа илнĕ. Районта 33 ял. Ялĕсем йышлă, вăтамран 547 çын пурăнать.
 
[[Халăх йышлăхĕ]] — 1 тв. çм. 23 çын пурăнать.
 
Наци йышĕпе çакăн пек тăрăм: [[чăвашсем]] - 78%, [[тутарсем]] - 11%, [[вырăссем]] - 6,9%.
 
==Администрациллĕ пайлану==
* [[Анат Чаткас ял тăрăхĕ]]
* [[Васан ял тăрăхĕ]]
* [[Карпай-Шăмăршă ял тăрăхĕ]]
* [[Кивĕ Чукал ял тăрăхĕ]]
* [[Пăчăрлă Пашъел ял тăрăхĕ]]
* [[Палтиел ял тăрăхĕ]]
* [[Пуянкасси ял тăрăхĕ]]
* [[Чукал ял тăрăхĕ]]
* [[Шăмăршă ял тăрăхĕ]]
 
== Çутçанталăк ==
Район вăрманпа хирлĕ вăрман зонисен чиккинче вырнаçнă. Кăнтăр хĕвелтухăç пайĕнче хура çĕр çинче хирсем вырнаçнă. Çурçĕр тата хĕвеланăç пайĕсенче Сăр тăрăхĕнчи вăрман вырнаçнă. Районăн пысăк пайне (56 %) вăрман йышăнать. Унта [[хыр]] вăрманăнĕ анлă сарăлнă, хутăш [[хурăн]]па [[ăвăс]] ӳсет. Вăрмансен 54 % хыр йышăнать, 8 % - [[юман]], çĕмçĕ çулçăллă йывăçсем (ăвăс, хурăн, [[çăка]]) - 35 %. Вăрманта [[пăши]], [[сăсар]], [[путене]], [[хир чăххи]] пурăнать. Пасна хĕрринче [[Юханшыв хăнтăрĕ|хăнтăрсем]] пурăнаççĕ. Шăмăршă районĕнче [[Чăваш вăрманĕ]] наци паркĕ вырнаçнă.
 
== Шыв ресурсĕсем ==
Район тăрăх [[Хырла (юханшыв)|Хырлапа]] [[Пасна (юханшыв)|Пасна]] тата вĕсен юррисем юхаççĕ. Çĕр айĕнчи шывăн пахалăхĕ начар пулинпе Хырла юханшывĕ çинче [[Патирек]] ялĕ патĕнче 15 млн м<sup>3</sup> калăпăшлă шывуправĕ тăваççĕ.
 
== МИХ ==
Районти хаçат "[[Шăмăршă хыпарĕ (хаçат)|Шăмăршă хыпарĕ]]".
 
== Ял тăрăхĕсем ==
Район шутне 9 [[ял тăрăхĕ]] кĕрет:
# [[Пăчăрлă Пашъел ял тăрăхĕ]] — [[Пăчăрлă Пашъел]] ялĕ;
# [[Пуянкасси ял тăрăхĕ]] — [[Пуянкасси]] ялĕ;
# [[Карапай-Шăмăршă ял тăрăхĕ]] — [[Карапай-Шăмăршă]] ялĕ;
# [[Васан ял тăрăхĕ]] — [[Васан]] ялĕ;
# [[Кивĕ Чукал ял тăрăхĕ]] — [[Кивĕ Чукал]] ялĕ;
# [[Палтиел ял тăрăхĕ]] — [[Палтиел]] ялĕ;
# [[Чаткас ял тăрăхĕ]] — [[Анат Чаткас]] ялĕ;
# [[Чукал ял тăрăхĕ]] — [[Вырăс Чукал]] ялĕ;
# [[Шăмăршă ял тăрăхĕ]] — [[Шăмăршă]] ялĕ.
 
== Паллă çынсем ==
* [[Бараев Владимир Васильевич]], — [[сăвăç]].
* [[Денисов Мефодий Иванович]], - [[юрăç]].
* [[Ильпек Микулай]], [[çыравçă]], — [[тăлмач]].
* [[Лашман Степан Митрофанович]], — прозăç, [[сăвăç]], [[драматург]].
* [[Сайкин Семён Фёдорович]] - ăсчах, [[Чăваш патшалăх И. Н. Ульянов ячĕллĕ университечĕ|Чăваш патшалăх университечĕн]] пĕрремеш ректорĕ.
* [[Матвеев Тимофей Матвеевич]], — [[чăваш чĕлхи]]н паллă тĕпчевçи.
* [[Федотов Михаил Романович]], — чăваш чĕлхин тĕпчевçи, филологи ăслăлăхĕсен тухтăрĕ, [[профессор]].
* [[Улатимĕр Владимир Михайлович]], — [[сăвăç]], [[прозаик]], [[тăлмач]].
* [[Уруков Виталий Иванович]], [[Совет Союзĕн Паттăрĕ]]
* [[Эсливанова Капитолина Никитична]] ([[1893]]-[[1979]] — юрăçă<ref>Илюхин Ю.А. [http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=3221 Чăваш энциклопедийĕнчи статья.]</ref>.
* [[Яковлев Валерий Николаевич]], СССР халăх артисчĕ.
 
== Çавăн пекех ==
* [[Шăмăршă районĕн ялĕсем]]
* «[[Шăмăршă хыпарĕ (хаçат)|Шăмăршă хыпарĕ]]» [[хаçат]].
== Асăрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}
 
== Каçăсем ==
{{Chuvash-geo-stub}}
 
{{Шăмăршă районĕ}}
{{Шăмăршă районĕн ял тăрăхĕсем}}
{{Чăваш Ен}}
 
[[Категори:Чăваш Ен]]
[[Категори:Чăваш Ен районĕсем]]