Википеди

Чăваш литератури: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Интерактивная навигация по истории
← Унчченхи тӳрлетӳМалалли тӳрлетӳ →
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
ВизуальныйВикитекст
Ellodanis5 (Сӳтсе яв | хушни)
27 948 тӳрлетӳ
Chuvash2017 (Сӳтсе яв | хушни)
3401 тӳрлетӳ
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
[[File:First Chuvash book.jpg|thumb|Чи малтанхи ([[1800]]) чăвашла кĕнекен пĕр страници]]
[[File:Сказки и предания чуваш. Чӑваш халапӗсем. (1908).pdf|thumb|Чăваш литературин антологийĕ: Сказки и предания чуваш. Чӑваш халапӗсем. (1908) — Хуплашка]]
'''Чăваш литератури''' — [[чăваш чĕлхи|чăвашла]] хайланă [[литература]]<ref>Элли Илле. Икĕ чĕлхеллĕ литература... Хамăра хамăр улталани мар-и ку? — Хыпар, 2007, чÿк, 8.</ref>. Чĕмсĕрлĕх йĕркипе, чăн малтанах илемлĕхлĕ литература пирки кунта [[сăмах]] пырать. Ку самант каламасăрах паллă пек шутланать. Чăваш чĕлхипе çырнă [[Хайлав|хайлавсемхайлав]]сем пурте чăваш литературин шутне кĕреççĕ. Анчах та ку йышран фольклорла хайлавсене уйăрса илсе уйрăммăн пăхмалла. Авторлăхлă литературăна, — унта кашни хайлава кам çырнине палăртнă, [[Хайлав атрибуцийĕ|атрибуциленĕ]], текстне [[Тĕп текст (текстологи)|канонланă]] , — малашне улăштарассинчен сыхласа упрама тата улăштармашкăн чарма та май пур. ( Авторĕ çеç, паллах, хăй чĕрĕ чухне, улăштарма пултарать). Халăх сăмахлăхĕнчи хайлавсен палăртнă авторĕсем çуккине кура, вĕсен тĕлĕшĕпе апла тăваймстăн. Уйрăм фольклористсем çырса илнĕ вариантсем, чăн та, [[истори]]ре хăйне майлăн пĕлтерĕшленсе юлма пултараççĕ. Анчах та ку вăл, çапах та, [[Тĕп текст (текстологи)|канон]] мар.
 
== Пуçламăш истори ==
[[Историлле çăлкуç|Историлле çăлкуçсенче]]сенче хăçан чăвашла çырнă [[Текст|текстсемтекст]]сем курăнма пуçлаççĕ, шăпах çав вăхăтран чăваш литературине йĕрлесе пыма пулать. Вăтам [[Атăл]] тăрăхĕнче [[XIII]]-[[XIV]] ĕмĕрсенчи [[пăлхарсем]] хăварнă [[Пăлхар чĕлхисем|Р,Л-чĕлхеллĕ]] [[чул]] палăксем сыхланса юлнă.<ref>Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. М., 1978</ref> Çав [[палăк]]сем çинчи текстсем, паллах, чăн-чăн литература хайлавĕсемех мар. Вĕсем — эпитафисем. Çапах вăл текстсенче çав вăхăтри (вăтам ĕмĕрсенчи) [[чăваш чĕлхи]] упранса юлнă. Хăшпĕр пуплерĕшсенче илемлĕх саманчĕсене те асăрхама пулать. Уйрăм [[сюжет]]сем те пур.
 
Асăннă эпитафисене [[Арап çырăвĕ|арап графикипе (арапицăпа)]] çырнă.
46-мĕш йĕрке:
Çак хайлавсене жанр тĕлĕшĕнчен [[эпос]]ла [[поэма]] теме пулать.
 
Тĕрĕслĕхшĕн тепĕр хут: КунашкалКун пек япаласене чăвашсен тÿрĕ несĕлĕсемпе уçăмлăн çыхăнтарма хĕн. Анчах та [[чăвашсем]] те тĕрксемех, эппин, ку та вĕсене пырса тивет.
 
=== Атăлçи пăлхарсен культури (IX–XIV ĕмĕрсем) ===
54-мĕш йĕрке:
Монголсемчченхи [[Атăлти Пăлхар|Атăлçи Пăлхарта]] çыруллă культура, апла пулсан çыруллă литература та, пулма пултарнине систерекен хыпарсем сахал мар. Калăпăр, [[Пăлхар чĕлхи|пăлхарсен чĕлхинче]] кĕнекене пĕлтерекен сăмах та пулнах. Вăл хальхи [[чăваш чĕлхи]]нче ''конь, конĕ, кунĕ'' хапасемпе сыхланса юлнă.<ref>[[Ашмарин Николай Иванович|Н.И.Ашмарин.]] Тезаурус Лингве Чувашорум. т.10. — 287 с.</ref> Ăна [[Славян чĕлхисем|славян чĕлхисенчи]] ''книга'' (кĕнеке), [[осетин чĕлхи]]нчи ''киньук'' (кĕнеке, хут, ÿкерчĕк), [[венгр чĕлхи]]нчи ''коньув'' (кĕнеке), [[ирçе чĕлхи]]нчи ''конов'' (хут) сăмахсемпе танлаштарса пăхни вырăнлă.
[[File:Peace agreement between the Rus' and the Volga Bulgars.jpg|thumb|left|Владимир кнеç Добрыньăпа канашлани. Владимр Атăлçи пăлхарсемпе мир тăвас пирки ([[985]] е [[986]]). 15-мĕш ĕмĕрти Радзивилл [[çырсапырав]]ĕнчи миниатюра]]
Тĕрлĕрен çăлкуçсенчен пăлхарсен çакăн пек кĕнекесем пулни паллă: [[Якуб ибн Нуман|Якуб ибн Нуманăн]]ăн "Пăлхарсен историйĕ", [[Сулейман ибн Дауд Саксини-Сувари]] кĕнекисем, [[Таджетдин ибн Юныс ал-Болгари]] çырнă "Наркăмăша хирĕç вăйлă эмелсем".<ref>Революцичченхи чăваш литератури. (XX ĕмĕрччен). Ш., 1989. — 25 с.</ref>
 
Кунта çавăн пекех [[Кул Али|Кул Гали]] текен автор çинчен те каласа хăварма тивет. Унăн кунçулĕ тĕтреллĕ, паллах мар. Ун çумне "çыпăçтаракан" текстсем тĕлĕшпе те уççи-хуппи çук темелле. Хальхи саманара саракан текстсем те, паллах, Р,Л-чĕлхеллĕскерсем мар. Эппин ку ята та, унпа çыхăнтаракан текстсене те, пусахласах чăваш литературин шутне кĕртме васкамалла мар пулĕ. Пĕлни вара пăсмасть, паллах.
61-мĕш йĕрке:
[[Фольклор]] — хайлавсен авторĕсене палăртма май çук тата канонласа çирĕплетмен литература. Çапах та унашкал хайлавсен те чăн малтанхи авторĕсем пулнах ĕнтĕ. Анчах та вăл ятсем историре сыхланса юлман. Хайлавсен чăн малтанхи варианчĕсем те улшăнма пултарнă пурăна киле. Çапах та тăрăшсан-тăрăшасан, архивсенче чакалансан, ытти тĕрлĕрен çăлкуçсене шута илсен, унашкал хайлавсен авторĕсене те, сайра-хутра çеç пулин те, тупса палăртма пулать. Çапла вара çав еткере авторлăхлă литература шутне кĕртме май пур пек пулса тухать.
 
КунашкалКун пек авторсенчен [[Чăваш Хвети|Хветие]] асăнмалла. Вăл [[XIX]] ĕмĕрĕн малтанхи çурринче пурăннă. Вăл хайланă юрăсене [[Ознобишин Дмитрий Петрович|Д.П.Ознобишин]] ([[1804]]-[[1877]]) çырса илнĕ. Чăн малтан хак параканни те вăлах пулнă. Каярахпа вĕсене [[Фукс Александра Андреевна|А.А.Фукс]] ([[1805]](?)-[[1853]]) та пичетлесе кăларать. Çак информаторсем пĕлтернĕ тăрăх тата ытти фактсене те шута илсен Хвети чăнах та хăех хайланă юрĕсене юрласа пани паллă. Эппин ăна уçăмлăнах çав юрăсен авторĕ теме пулать<ref>Г.Сигов. Замечания чувашского жителя на статью "Поездка в Чебоксары". — Жн. "Заволжский Муравей", 1834, №23</ref>. Ку тĕлĕшпе Хветие пачах урăх [[вăхăт|вăхăтра]]ра тата вырăнта пурăннă [[Çытăр Ехримĕ|Çытăр Ехримĕпе]]пе ([[1846]]-[[1921]]) çеç танлаштарма май пур.
 
=== Вăтам ĕмĕрсен вĕçĕнчи чăваш культури (XV–XVII ĕмĕрсем) ===
Вăтам ĕмĕрсен вĕçнелле, [[Ылттăн Урта]] йăшса пынă майăн, [[Атăлти Пăлхар|Атăлçи Пăлхар]] тăрăхĕ те юхăннаçем юхăнса пырать. [[1431]]-мĕш çулта [[Пăлхар]] хулине те тĕппипех аркатаççĕ. Вырăнти халăха, — хăйсене хăйсем тата ыттисем те, — [[çăваçсем]] тата [[бесермансем]] тесе чĕннĕ.<ref>[http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1540 Чувашская энциклопедия. Булгарский язык.]</ref> Вырăс летопиçĕсенче çăваçсене "худые болгары" терминпа асăнма пултарнă.<ref>О.Е. Игнатьева, З.А. Трифонова. [http://enc.cap.ru/?t=world&lnk=303 Анчиккасы. Статья в Краткой чувашской энциклопедии.] Ч., [[2001]].</ref><ref>[http://www.mariuver.info/rus/articles/soc/2007/09/02.html Город Шупашкар "постарел" на 230 лет]</ref> Майĕпен çăваç тени чăваш тенипе улшăнса пырать. Бесерман шутланнисем — мăссăльмансем. Патшалăх тытăмĕпе ытти институтсем арканнă тапхăрта [[ислам]] позицийĕсем, унччен те çирĕпĕх пулманскерсем, вăйсăрланса пыраççĕ. Çавăнпа та бессермансен пысăкрах пайĕ пурăна киле çăваçсемпе пĕрлешсе кайнă теме май пур.<ref>[http://www.minnac.ru/minnac/info/besermjane.html Министерство национальной политики Удмуртской Республики. Официальный сайт.]</ref> [[Хусан ханлăхĕ]] никĕсленсен çеç ку тăрăхра ислам çĕнĕрен вăйланма пуçлать. Анчах та ку çăваçсене питех пырса тивмест. Вĕсем ĕлĕкхиллех хăйсен йăли-йĕркисене тытса пурăнаççĕ.<ref>[http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2013_3_4/07/04/ Индус Тагиров.О монографии С. В. Щербакова и не только о ней]</ref> Ку вăхăтра чăвашсен пĕр пайĕ [[Сăр (юханшыв)|Сăр]], [[Çавал (юханшыв)|Çавал]], [[Сĕве (юханшыв)|Сĕве]] тăрăхĕнче, тепĕр пайĕ [[Хусан]] çум тата Хусан леш ен тăрăхĕнче пурăнать. [[Хусан ханлăхĕ]] арканнă хыççăн юлашкинчен асăннă ушкăнсем е урăх çĕрелле куçса каяççĕ, е [[Тутарсем|тутара]] тухса пĕтеççĕ. Паян эпир хăнăхнă [[этнографи|этнографилле]]лле тата [[диалект|диалектла]]ла ушкăнсем те çак вăхăтрах аталанаççĕ темелле. Анатри текен ушкăн çеç кăшт каярахпа, [[Çын|çынсемçын]]сем "тискер хирсене" (çĕнĕ çĕре) куçса кайнă майăн, йĕркеленет.<ref>[http://www.fundamental-research.ru/ru/article/view?id=31774 Желтов П.В. Происхождение чувашских диалектов]</ref>
 
== XVIII-XIX ĕмĕрсенчи чăваш литератури ==
93-мĕш йĕрке:
</poem>
{{цитата вĕçĕ}}
Ку сăва [[1781]]-мĕш çулта çырнă, Хусанти енпуç кантурне уçнă чухне чаплă лару-тăрура вуласа панă. КунашкалКун пек текстсем татах та пур. Вĕсен авторĕсене тупса палăртайман темелле. [[1852]] çулта пичетленсе тухнă «Чьвашъ аберь болдымыръ» сăввăн авторĕ камне вара тĕпчесе пĕлнĕ. Вăл — [[Лебедев Василий Иванович|Василий Лебедев]]([[1813]]-?).<ref>Димитриев В.Д. [http://сувары.рф/ru/content/k-voprosu-ob-avtorstve-stihotvoreniya-chvash-aber-boldymyr К вопросу об авторстве стихотворения «Чьвашъ аберь болдымыръ»] — 36-мĕш асăрхав.</ref>
[[Ӳкерчĕк:Fedorov m f.jpg|thumb|220px|right|"Арçури" поэма [[автор]]ĕ Михаил Фёдоров]]
Чăваш литературин чи çÿлти шайне палăртакан хайлавсенчен пĕри — [[Фёдоров Михаил Фёдорович|Михаил Фёдоров]] ([[1848]]-[[1904]]) çырнă ([[1984]]) [[Арçури (поэма)|"Арçури" поэма]]:
110-мĕш йĕрке:
Çак хĕр каярахпа çырура асăннă [[Дмитриев Митрофан Дмитриевич|Митрофан Дмитриева]] (?-[[1906]]) качча тухнă, вара вĕсем [[Дмитриев Иван Митрофанович|Иван Дмитриев]] ([[1876]]-[[1911]]) мусăкçăна çуратса ÿстернĕ.
 
Асăннă Ксения Тимофеевана тата ыттисене чăваш [[çырулăх|çырулăхĕнче]]ĕнче тата çыравĕнче чи малтан палăрнă [[хĕрарăм|хĕрарăмсенчен]]сенчен пĕрисем теме пулать.
 
=== XIX–XX ĕмĕрсен чиккинчи поэзи (1886–1903) ===
133-мĕш йĕрке:
Драма хайлавĕсене ытларах чухне сцена çинче кăтартса пама çыраççĕ. Анчах вĕсене капла та вулама пулать. Спиридон Михайлов "Калаçăвĕсем" ([[1852]]) ятарласа театр валли хатĕрленĕскерсем мар. Вĕсене чăваш драматургийĕн ум историйĕ тесе те йышăнма та юрать. Эпир асăнакан тапхăра илсен, унта та чăваш авторсем драматургире тунă уйрăм сăнавла тенĕ пек хайлавсем пур. Сăмахран: [[Комиссаров Гурий Иванович|Кури Вантер]] ([[1883]]-[[1969]]): «Чăваш туйĕ» ([[1901]]), «Авлану» ([[1902]]).
 
Çав вăхăтри [[букварь|букварьсенче]]сенче пичетленнĕ [[калав|калавсен]]сен авторĕсем пирки каласа хăвармалла. Пурне те [[Яковлев Иван Яковлевич|И.Я.Яковлев]] [[ят|ячĕпе]] çеç çыхăнтарни тĕрĕс мар. "Революцичченхи чăваш литератури" ятлă текстсен пуххине хатĕрлекенсем ([[Юмарт Геннадий Фёдорович|Геннадий Юмарт]], [[Анатолий Васан]]) палăртнă тăрăх, унашкал хайлавсене, тĕпрен илсен, [[Чĕмпĕрти чăваш вĕрентӳçисен шкулĕ]]н вĕренекенĕсем çырнă.
Акă вăл палăртусенчен хăшпĕрисем:
* "Эпĕ ÿкĕнни" (<[[1885]]>). "Марук вилни" (<[[1885]]>). [[Калав|Калавсем]]сем. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен Алексей ([[хушамат|хушамачĕ]] паллă мар) çырнă.
* "Пирĕн пÿрт çунни"(<[[1885]]>). Калав. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен Иван Кукушкин ([[Çĕрпӳ уесĕ|Çĕрпӳ уесĕнчен]]нчен) çырнă.
* "Чĕмпĕр курма кайни" ([[1886]] хыççăн). Калав. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен М.Никитин (хăш тăрăхран пулни халлĕхе паллă мар) çырнă.
* "Эпĕ сехет çĕмĕрни" ([[1886]] хыççăн). Калав. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен А.Кузнецов (хăш тăрăхран пулни халлĕхе паллă мар) çырнă.
Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/wiki/Чăваш_литератури»