Чăваш литератури: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Ellodanis5 (Сӳтсе яв | хушни) |
Chuvash2017 (Сӳтсе яв | хушни) Тӳрлетӗве ӑнлантарман |
||
1-мĕш йĕрке:
[[File:First Chuvash book.jpg|thumb|Чи малтанхи ([[1800]]) чăвашла кĕнекен пĕр страници]]
[[File:Сказки и предания чуваш. Чӑваш халапӗсем. (1908).pdf|thumb|Чăваш литературин антологийĕ: Сказки и предания чуваш. Чӑваш халапӗсем. (1908) — Хуплашка]]
'''Чăваш литератури''' — [[чăваш чĕлхи|чăвашла]] хайланă [[литература]]<ref>Элли Илле. Икĕ чĕлхеллĕ литература... Хамăра хамăр улталани мар-и ку? — Хыпар, 2007, чÿк, 8.</ref>. Чĕмсĕрлĕх йĕркипе, чăн малтанах илемлĕхлĕ литература пирки кунта [[сăмах]] пырать. Ку самант каламасăрах паллă пек шутланать. Чăваш чĕлхипе çырнă [[
== Пуçламăш истори ==
[[Историлле çăлкуç
Асăннă эпитафисене [[Арап çырăвĕ|арап графикипе (арапицăпа)]] çырнă.
46-мĕш йĕрке:
Çак хайлавсене жанр тĕлĕшĕнчен [[эпос]]ла [[поэма]] теме пулать.
Тĕрĕслĕхшĕн тепĕр хут:
=== Атăлçи пăлхарсен культури (IX–XIV ĕмĕрсем) ===
54-мĕш йĕрке:
Монголсемчченхи [[Атăлти Пăлхар|Атăлçи Пăлхарта]] çыруллă культура, апла пулсан çыруллă литература та, пулма пултарнине систерекен хыпарсем сахал мар. Калăпăр, [[Пăлхар чĕлхи|пăлхарсен чĕлхинче]] кĕнекене пĕлтерекен сăмах та пулнах. Вăл хальхи [[чăваш чĕлхи]]нче ''конь, конĕ, кунĕ'' хапасемпе сыхланса юлнă.<ref>[[Ашмарин Николай Иванович|Н.И.Ашмарин.]] Тезаурус Лингве Чувашорум. т.10. — 287 с.</ref> Ăна [[Славян чĕлхисем|славян чĕлхисенчи]] ''книга'' (кĕнеке), [[осетин чĕлхи]]нчи ''киньук'' (кĕнеке, хут, ÿкерчĕк), [[венгр чĕлхи]]нчи ''коньув'' (кĕнеке), [[ирçе чĕлхи]]нчи ''конов'' (хут) сăмахсемпе танлаштарса пăхни вырăнлă.
[[File:Peace agreement between the Rus' and the Volga Bulgars.jpg|thumb|left|Владимир кнеç Добрыньăпа канашлани. Владимр Атăлçи пăлхарсемпе мир тăвас пирки ([[985]] е [[986]]). 15-мĕш ĕмĕрти Радзивилл [[çырсапырав]]ĕнчи миниатюра]]
Тĕрлĕрен çăлкуçсенчен пăлхарсен çакăн пек кĕнекесем пулни паллă: [[Якуб ибн Нуман
Кунта çавăн пекех [[Кул Али|Кул Гали]] текен автор çинчен те каласа хăварма тивет. Унăн кунçулĕ тĕтреллĕ, паллах мар. Ун çумне "çыпăçтаракан" текстсем тĕлĕшпе те уççи-хуппи çук темелле. Хальхи саманара саракан текстсем те, паллах, Р,Л-чĕлхеллĕскерсем мар. Эппин ку ята та, унпа çыхăнтаракан текстсене те, пусахласах чăваш литературин шутне кĕртме васкамалла мар пулĕ. Пĕлни вара пăсмасть, паллах.
61-мĕш йĕрке:
[[Фольклор]] — хайлавсен авторĕсене палăртма май çук тата канонласа çирĕплетмен литература. Çапах та унашкал хайлавсен те чăн малтанхи авторĕсем пулнах ĕнтĕ. Анчах та вăл ятсем историре сыхланса юлман. Хайлавсен чăн малтанхи варианчĕсем те улшăнма пултарнă пурăна киле. Çапах та тăрăшсан-тăрăшасан, архивсенче чакалансан, ытти тĕрлĕрен çăлкуçсене шута илсен, унашкал хайлавсен авторĕсене те, сайра-хутра çеç пулин те, тупса палăртма пулать. Çапла вара çав еткере авторлăхлă литература шутне кĕртме май пур пек пулса тухать.
=== Вăтам ĕмĕрсен вĕçĕнчи чăваш культури (XV–XVII ĕмĕрсем) ===
Вăтам ĕмĕрсен вĕçнелле, [[Ылттăн Урта]] йăшса пынă майăн, [[Атăлти Пăлхар|Атăлçи Пăлхар]] тăрăхĕ те юхăннаçем юхăнса пырать. [[1431]]-мĕш çулта [[Пăлхар]] хулине те тĕппипех аркатаççĕ. Вырăнти халăха, — хăйсене хăйсем тата ыттисем те, — [[çăваçсем]] тата [[бесермансем]] тесе чĕннĕ.<ref>[http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1540 Чувашская энциклопедия. Булгарский язык.]</ref> Вырăс летопиçĕсенче çăваçсене "худые болгары" терминпа асăнма пултарнă.<ref>О.Е. Игнатьева, З.А. Трифонова. [http://enc.cap.ru/?t=world&lnk=303 Анчиккасы. Статья в Краткой чувашской энциклопедии.] Ч., [[2001]].</ref><ref>[http://www.mariuver.info/rus/articles/soc/2007/09/02.html Город Шупашкар "постарел" на 230 лет]</ref> Майĕпен çăваç тени чăваш тенипе улшăнса пырать. Бесерман шутланнисем — мăссăльмансем. Патшалăх тытăмĕпе ытти институтсем арканнă тапхăрта [[ислам]] позицийĕсем, унччен те çирĕпĕх пулманскерсем, вăйсăрланса пыраççĕ. Çавăнпа та бессермансен пысăкрах пайĕ пурăна киле çăваçсемпе пĕрлешсе кайнă теме май пур.<ref>[http://www.minnac.ru/minnac/info/besermjane.html Министерство национальной политики Удмуртской Республики. Официальный сайт.]</ref> [[Хусан ханлăхĕ]] никĕсленсен çеç ку тăрăхра ислам çĕнĕрен вăйланма пуçлать. Анчах та ку çăваçсене питех пырса тивмест. Вĕсем ĕлĕкхиллех хăйсен йăли-йĕркисене тытса пурăнаççĕ.<ref>[http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2013_3_4/07/04/ Индус Тагиров.О монографии С. В. Щербакова и не только о ней]</ref> Ку вăхăтра чăвашсен пĕр пайĕ [[Сăр (юханшыв)|Сăр]], [[Çавал (юханшыв)|Çавал]], [[Сĕве (юханшыв)|Сĕве]] тăрăхĕнче, тепĕр пайĕ [[Хусан]] çум тата Хусан леш ен тăрăхĕнче пурăнать. [[Хусан ханлăхĕ]] арканнă хыççăн юлашкинчен асăннă ушкăнсем е урăх çĕрелле куçса каяççĕ, е [[Тутарсем|тутара]] тухса пĕтеççĕ. Паян эпир хăнăхнă [[этнографи
== XVIII-XIX ĕмĕрсенчи чăваш литератури ==
93-мĕш йĕрке:
</poem>
{{цитата вĕçĕ}}
Ку сăва [[1781]]-мĕш çулта çырнă, Хусанти енпуç кантурне уçнă чухне чаплă лару-тăрура вуласа панă.
[[Ӳкерчĕк:Fedorov m f.jpg|thumb|220px|right|"Арçури" поэма [[автор]]ĕ Михаил Фёдоров]]
Чăваш литературин чи çÿлти шайне палăртакан хайлавсенчен пĕри — [[Фёдоров Михаил Фёдорович|Михаил Фёдоров]] ([[1848]]-[[1904]]) çырнă ([[1984]]) [[Арçури (поэма)|"Арçури" поэма]]:
110-мĕш йĕрке:
Çак хĕр каярахпа çырура асăннă [[Дмитриев Митрофан Дмитриевич|Митрофан Дмитриева]] (?-[[1906]]) качча тухнă, вара вĕсем [[Дмитриев Иван Митрофанович|Иван Дмитриев]] ([[1876]]-[[1911]]) мусăкçăна çуратса ÿстернĕ.
Асăннă Ксения Тимофеевана тата ыттисене чăваш [[çырулăх
=== XIX–XX ĕмĕрсен чиккинчи поэзи (1886–1903) ===
133-мĕш йĕрке:
Драма хайлавĕсене ытларах чухне сцена çинче кăтартса пама çыраççĕ. Анчах вĕсене капла та вулама пулать. Спиридон Михайлов "Калаçăвĕсем" ([[1852]]) ятарласа театр валли хатĕрленĕскерсем мар. Вĕсене чăваш драматургийĕн ум историйĕ тесе те йышăнма та юрать. Эпир асăнакан тапхăра илсен, унта та чăваш авторсем драматургире тунă уйрăм сăнавла тенĕ пек хайлавсем пур. Сăмахран: [[Комиссаров Гурий Иванович|Кури Вантер]] ([[1883]]-[[1969]]): «Чăваш туйĕ» ([[1901]]), «Авлану» ([[1902]]).
Çав вăхăтри [[букварь
Акă вăл палăртусенчен хăшпĕрисем:
* "Эпĕ ÿкĕнни" (<[[1885]]>). "Марук вилни" (<[[1885]]>). [[Калав
* "Пирĕн пÿрт çунни"(<[[1885]]>). Калав. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен Иван Кукушкин ([[Çĕрпӳ уесĕ
* "Чĕмпĕр курма кайни" ([[1886]] хыççăн). Калав. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен М.Никитин (хăш тăрăхран пулни халлĕхе паллă мар) çырнă.
* "Эпĕ сехет çĕмĕрни" ([[1886]] хыççăн). Калав. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче вĕренекен А.Кузнецов (хăш тăрăхран пулни халлĕхе паллă мар) çырнă.
|