Чăваш литератури: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Ellodanis5 (Сӳтсе яв | хушни)
Ellodanis5 (Сӳтсе яв | хушни)
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
[[Ӳкерчĕк:Chuvash Anthology (1908).jpg|thumb|right|200px|Чăваш литературин антологийĕ (1908)]]
'''Чăваш литератури''' — [[чăваш чĕлхи|чăвашла]] хайланă [[литература]]. Чăваш чĕлхипе çырнă [[Хайлав|хайлавсем]] пурте чăваш литературин шутне кĕреççĕ. Анчах та ку йышран фольклорла хайлавсене уйăрса илсе уйрăммăн пăхмалла. Авторлăхлă литературăна, — унта кашни хайлава кам çырнине палăртнă, [[Атрибуци|атрибуциленĕ]], текстне [[Канонлав|канонланă]] , — малашне улăштарассинчен сыхласа упрама тата улăштармашкăн чарма та май пур. (Хăй чĕрĕ чухне авторĕ çеç улăштарма пултарать). Халăх сăмахлăхĕнчи хайлавсен палăртнă авторĕсем çуккине кура, вĕсен тĕлĕшĕпе апла тăваймстăн. Уйрăм фольклористсем çырса илнĕ вариантсем, чăн та, историре хăйне майлăн пĕлтерĕшленсе юлма пултараççĕ. Анчах та ку вăл, çапах та, канон мар.
 
== Пуçламăш истори ==
[[Историлле çăлкуç|Историлле çăлкуçсенче]] хăçан чăвашла çырнă хайлавсем[[Текст|текстсем]] курăнма пуçлаççĕ, шăпах çав вăхăтран чăваш литературине йĕрлесе пыма пулать. Вăтам Атăл тăрăхĕнче [[XIII]]-[[XIV]] ĕмĕрсенчи пăлхарсем хăварнă [[Пăлхар чĕлхисем|Р,Л-чĕлхеллĕ]] чул палăксем сыхланса юлнă.<ref>Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. М., 1978</ref> Çав палăксем çинчи текстсем, паллах, чăн-чăн литература хайлавĕсемех мар. Вĕсем — эпитафисем. Çапах вăл тестсенчетекстсенче çав вăхăтри (вăтам ĕмĕрсенчи) чăваш чĕлхи упранса юлнă. Хăшпĕр пуплерĕшсенче илемлĕх саманчĕсене те асăрхама пулать. Уйрăм сюжетсем те пур.
 
Асăннă эпитафисене арап графикипе (арапицăпа) çырнă.
83-мĕш йĕрке:
 
=== XIX–XX ĕмĕрсен чиккинчи поэзи (1886–1903) ===
Асăннă çулсенче поэзи вăйлăн аталаннă теме çук-тăр. Çапах та кăсăклă, пĕлтерĕшлĕ авторсемпе хайлавсем пур. [[Ефимов Никита Ефимович|Никита Ефимов]] ([[1856]]-[[1918]]), "Камит çинчен" сăвă авторĕ. [[Арзамасов Максим Петрович|Максим Арзамасов]] ([[1853]]-[[1919]]), паллă фольклорист, çав вăхăтрах сăвăсем те çырнăскер. Çапах та чăн малтан [[Турхан Яккăвĕ|Турхан Яккăвне]] ([[1874]]-[[1938]]) тата [[Турхан Хĕвĕтĕрĕ|Турхан Хĕветĕрне]] ([[1876]]-[[1932]]) асăнмалла.<ref>Революцичченхи чăваш литератури. Текстсем. I том. Ш., 1984 — 197-203 сс., 234-276 сс.</ref> Кусем — пĕртăвансем, анчах та вĕсем çумавторсем мар, кашнийĕн пултарулăхĕ хăйне май расна.
Чăваш илемлĕ литератури 90-мĕш çулсенче пĕр хушă шăплăхра пурăнать. Çав тапхăрта Яковлев букварĕнче те çĕнĕ калавсем курăнмаççĕ. И. Юркин вăхăтлăха ăслăлăха куçса каять. Чĕмпĕр шкулĕнчен вĕренсе тухнисем куçăру ĕçĕпе çеç çырлахаççĕ. Золотницкипе Магницкий вĕренекенĕсем те малтанхи хастарлăхпа çунмаççĕ.
 
70-мĕш çулсенче çуралнисем литературăна XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнче пырса кĕреççĕ. Вĕсем хушшинчен К. Иванов, Г. Кореньков, Ф. Павлов, Çеçпĕл Мишши пулас классиксем çĕкленме тытăнаççĕ. Чăваш поэзийĕ çеçкеленет, драматурги аталанать. Çак чĕрĕлӳ пуçĕнче Турхан Яккăвĕпе Турхан Хĕветĕрĕ тăнă. Пĕрремĕшĕ хăйĕн сăввисене [[1896]] çултах хайлама пуçăннă. [[1903]] çулччен вăтăра яхăн сăвă çырнă. «Варуççи» ятлă поэма çырнă. Турхан Хĕветĕрĕ [[1898]] çулта е кăшт маларах вун çичĕ сăвă çырни паллă. Çапла вара 1896–1903 çулсенче пĕртăван Яккупа Хĕветĕр Турхансен поэзийĕ тапхăр тесе калама пулать.
 
=== XIX–XX ĕмĕрсен чиккинчи прозăпа драматурги ===
Çак тапхăрти чăваш литератури [[1870]]-мĕш çулсенче [[Яковлев Иван Яковлевич|И.Я.Яковлев]] çĕнĕ [[Чăваш çырулăхĕ|чăваш çырулăхне]] йĕркелесе янипе тачă çыхăннă. Вăл шутра — прозăпа драматурги те. Çапах та, сăмах май каласан, хашпĕр хайлавсене кивĕ çырулăх е [[Золотницкий Николай Иванович|Золотницкий]] çырулăхĕ пулăшнипе те пичетлесе кăлараççĕ.
 
[[Романов Осип Григорьевич|О.Осип Романов]] ([[1874]]–[[1967]]) чăваш литературин историне [[1900]]-мĕш çулта уйрăм кĕнекен кăларнă «Хĕн-хур куракан çынна Турă парахмастьпăрахмасть» повесть автореавторĕ пек кĕрсе юлать.
 
Çав[[1899]]-мĕш вăхăтрахçулта Хусан кĕпернинчи Теччĕ уесĕнчи (халĕ [[Елчĕк районĕ]]) [[Аслă Елчĕк]] ялĕнче [[1874]] çулта çуралнă [[Кедров Николай Михайлович|Николай Кедров]] «Аçăна-аннене хисепле, хăвнах аван пулĕ» ятлă кĕнеке пичетленĕ. Акăлчан классикĕн [[Уильям Шекспир]]ăн "Лир король" хайлавĕн витĕмĕ сисĕнет унта.
 
1889 çулта Хусан кĕпернинчи Çĕрпӳ уесĕнчи (халĕ Вăрмар районĕ) Чулкаç (Сĕнтĕр) ялĕнче çуралнă [[Архипов Дмитрий Архипович|Дмитрий Архипов]] «[[Кустантин|Константинопольти]] чăвашсем» очеркра çак хулара пурăнакан чăвашсемпе тĕл пулса калаçни çинчен çырать.
 
Чĕмпĕр шкулĕнчен пĕлӳ пухса пурнăç çулĕ çине тăнă [[Тимофеев Григорий Тимофеевич|Тимофеев Григорий]] ([[1878]] — [[1937]]) [[Пăва уесĕ]]нчи Элшел ялне ĕçе каять. Кунта вăл [[1901]]–[[1903]] çулсенче «Тăхăр ялТăхăрьял» кĕнекене хайлать. Кунта çул çӳрев те, аса илӳ те, танлаштару та пур. Тăхăр ял çыннисем тĕнче тытăмне еплерех ăнланни, ытти халăх çыннисемпе тата хăйсем хушшинче еплерех пурăнни çинчен пырать хайлаври калу. [[Элшел]] çĕрĕ-шывĕпе тĕплĕн паллаштарать. «Тăхăр ялТăхăрьял» хайлава халăхăн эпопейиэнциклопедийĕ темитеме те пулать.
 
[[XX ĕмĕр]]ĕн пуçламăшĕ тĕлне чăваш прози пысăк утăмсем тăвать. Çав хушăрах харкамлăх тĕлĕшĕнчен вăл поэзи хыçĕнче пынă. Чăваш литератури [[Европа|Европăри]] тухăçлă усă куракан чылай жанра сивлемест. Хальлĕхе прозăра [[роман]] ĕлки курăнмасть-ха, [[драма]] жанрĕсен пĕри те чăваш çыруллă сăмахлăхĕн жанр тытăмне кĕреймен-ха.
 
[[XX ĕмĕр]]ĕн пуçламăшĕ тĕлне чăваш прози пысăк утăмсем тăвать. Çав хушăрах харкамлăх тĕлĕшĕнчен вăл поэзи хыçĕнче пынă. Чăваш литератури [[Европа|Европăри]] тухăçлă усă куракан чылай жанра сивлемест. Хальлĕхе прозăраПрозăра [[роман]] ĕлкиĕлкиллĕ хайлавсем те курăнкалаççĕ. курăнмасть-ха, [[драмаДрама]] жанрĕсенжанрĕсенчен пĕри те чăваш çыруллă сăмахлăхĕн жанр тытăмне кĕреймен-ха.
Драма хайлавĕсене сцена çинче кăтартса пама çыраççĕ. Çавăнпа драматурги театăрпа харăсах аталанать. С. Михайлов (Янтуш) калаçăвĕсем ятарласа театр валли хатĕрленисем мар. Вĕсене чăваш драматургин ум историйĕ тесе йышăнма та юрать. Чăн-чăн чăваш драматургийĕ вара XX ĕмĕр пуçламăшĕнче йĕркелесне çитет, питĕ вăрăм утăмсемпе аталанса пырса, çирĕм çул хушшинче прозăран иртсе кайма пултарать. Çак çитĕнĕве эпир Ф. Павловăн «Сутра» камичĕпе «Ялта» драминче куратпăр.
 
Драма хайлавĕсене ытларах чухне сцена çинче кăтартса пама çыраççĕ. Анчах вĕсене капла та вулама пулать. Спиридон Михайлов "Калаçăвĕсем" ятарласа театр валли хатĕрленĕскерсем мар. Вĕсене чăваш драматургийĕн ум историйĕ тесе те йышăнма та юрать. Эпир асăнакан тапхăра илсен, унта та чăваш авторсем драматургире тунă уйрăм сăнавла тенĕ пек хайлавсем пур. Сăмахран: [[Комиссаров Гурий Иванович|Кури Вантер]] ([[1883]]-[[1969]]): «Чăваш туйĕ» ([[1901]]), «Авлану» ([[1902]]).
[[Комиссаров Гурий Иванович|Кури Вантер]]: «Выртмара», «Чăваш халăхĕн историйĕ».
 
== XX ĕмĕрти проза ==