Пусăм (фонетика): версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
п Viktor переименовал страницу Ударени в Пусăм
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
'''УдарениПусăм''' (пусăм{{lang-ru|Ударение}}) — [[сăмах]]ри пĕр-пĕр сыпăка палăртса калани. Ку вăл сăмах ударенийĕпусăмĕ. Чĕлхе ăслăлăхĕнчеăслăхĕнче ударенипусăм термин ытти пулăмсене те пĕлтерет — синтагма ударенийĕпусăмĕ, фраза ударенийĕпусăмĕ, логика ударенийĕпусăмĕ.
 
Сăмах ударенине чĕлхе ăслăлăхĕнăслăхĕн [[фонетика]] уйрăмĕ тĕпчесе вĕрентет. Чăваш [[литература чĕлхи]]нче сăмах ударенийĕнпусăмĕн йĕрки пур. Çав йĕрке тăрăх тулли уçă сасăллă ([[а]], [[э]], [[у]], [[ы]], [[и]], [[ӳ]]) сăмахсенче ударенипусăм юлашки сыпăк çине ӳкет: калаçу; урамра, çӳре, ыран, киввисем.
Кĕске уçă сасăллă ([[ă]], [[ĕ]]) сăмахсенче ударени пĕрремĕш сыпăк çине ӳкет: пĕлĕтлĕ, вăрăмăш, кĕмĕл. Сăмахра тулли уçă сасă та, кĕске уçă сасă та пулсан ударени тулли уçă сасăллă юлашки сыпăк çине ӳкĕт: кăмака, юманлăх.
 
Кĕске уçă сасăллă ([[ă]], [[ĕ]]) сăмахсенче ударенипусăм пĕрремĕш сыпăк çине ӳкет: пĕлĕтлĕ, вăрăмăш, кĕмĕл. Сăмахра тулли уçă сасă та, кĕске уçă сасă та пулсан ударенипусăм тулли уçă сасăллă юлашки сыпăк çине ӳкĕтӳкет: кăмака, юманлăх.
Сăмахри ударени фонетика паллисем уçă сасăсенче палăраççĕ: ударени ӳкекен сыпăкри тулли уçă сасă ударени ӳкмен çавнашкал сасăран вăрăмрах пулать (самана, телей). Çавăнпа тулли уçă сасăсем çине ӳкекен ударени фонетика паллисем шутне вăрăмлăхпа вăй паллисем кĕреççĕ.
 
Сăмахри ударенипусăм фонетика паллисем уçă сасăсенче палăраççĕ: ударенипусăм ӳкекен сыпăкри тулли уçă сасă ударенипусăм ӳкмен çавнашкал сасăран вăрăмрах пулать (самана, телей). Çавăнпа тулли уçă сасăсем çине ӳкекен ударенипусăм фонетика паллисем шутне вăрăмлăхпа вăй паллисем кĕреççĕ.
Ударени ӳкекен кĕске уçă сасăсем те ударени ӳкменнисенчен вăрăмрах, анчах пур чухне те мар. Çавна шута илсен вăрăмлăх палли ударени тĕп палли пулма пултараймасть. Ă, ĕ сасăсемлĕ сăмахсенчи ударени вăй паллинчен çеç килет.
 
УдарениПусăм ӳкекен кĕске уçă сасăсем те ударенипусăм ӳкменнисенчен вăрăмрах, анчах пур чухне те мар. Çавна шута илсен вăрăмлăх палли ударенипусăм тĕп палли пулма пултараймасть. Ă, ĕ сасăсемлĕ сăмахсенчи ударенипусăм вăй паллинчен çеç килет.
Вырăнти калаçусене шута илес пулсан [[чăваш чĕлхи]]нчи сăмах ударенийĕ икĕ тĕрлĕ: тури [[диалект]]ри ударени литература чĕлхинчи евĕр; анатри диалектри ударени сăмаха уйрăм каланă чухне яланах юлашки сыпăк çине ӳкет (кайăк, шăпчăк, Коля, машина). Пуплевре вара ударени хăйĕн вырăнне йышăнать (тури диалектри пекех).
 
== Литература ==
Вырăнти калаçусене шута илес пулсан [[чăваш чĕлхи]]нчи сăмах ударенийĕпусăмĕ икĕ тĕрлĕ: тури [[диалект]]ри ударенипусăм литература чĕлхинчи евĕр; анатри диалектри ударенипусăм сăмаха уйрăм каланă чухне яланах юлашки сыпăк çине ӳкет (кайăк, шăпчăк, Коля, машина). Пуплевре вара ударени хăйĕнпусăм вырăнне йышăнать (тури диалектри пекех).
 
== Вуламалли ==
* Котлеев В.И. Фонетика // Хальхи чăваш чĕлхин фонетики, графики тата орфографийĕ. Ш., 1978;
* Сергеев Л.П., Котлеев В.И. Чăваш чĕлхи. Ш., 1988.