Крым тутарĕсем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
п fixing dead links |
|||
23-мĕш йĕрке:
'''Кры́м тутарĕсем''' ({{lang-crh|qırımtatarlar, къырымтатарлар}}, ед. ч. {{lang-crh2|qırımtatar, къырымтатар}}) е '''кры́мсем'''<ref name="Тĕрĕк халăхĕсем">Тюркские народы Крыма. Караимы. Крымские татары. Крымчаки. Отв. ред. С. Я. Козлов, Л. В. Чижова. Мускав, Наука, 2003.</ref><ref name="Озенбашлы">Озенбашлы Энвер Мемет-оглу. Крымцы. Сборник работ по истории, этнографии и языку крымских татар. Акмесджит, Доля, 1997.</ref><ref name="Очерки">Очерки истории и культуры крымских татар. Под. ред. Э. Чубарова. Симферополь, Крымучпедгиз, 2005.</ref> ({{lang-crh|qırımlar, къырымлар}}, пĕр. х. {{lang-crh2|qırım, къырым}}) — историлле [[Крым]]ра чăмăртаннă халăх. [[Алтай чĕлхисем|Алтай çемьинчи]] [[тĕрĕк чĕлхисем|тĕрĕк ушкăнĕнчи]] [[крым тутар чĕлхи]]пе пуплеççĕ.
Крым тутарĕсен чылайрахăшĕ — [[ханафит мазхабĕ|ханафит]] [[мазхаб]]ĕ йышĕнчи [[ислам|мусульман]]-[[суннит]]сем.
== Вырнаçăвĕ ==
Чылайрахăшĕ [[Крым]]ра (260 пине яхăн) тата континентри [[Украина]] çумĕнчи районсенче, çаплах [[Турци]]ре, [[Румыни]]ре (24 пин), [[Узбекистан]]ра (90 пин<ref name="krod.narod.ru"/>, хаклавсемпе, 10 пинрен 150 пине çити), [[Раççей]]ре (4 пин, ытларах [[КраснодарЕн]]ĕнче), [[Болгари]]ре (3 пин) пурăнать. Крым тутарĕсен вырăнти организацисем хыпарланипе, Турцири крым тутарĕсен диаспори çĕршер пин çына çитет, анчах та йышĕ пирки официаллă çирĕплетӳ çук, мĕншĕн тесен Турцире çĕр-шыври нацисен йышĕ пирки пĕлтермеççĕ.
== Кун-çулĕ ==
Йӗрке 30 ⟶ 33:
=== Крым ханлăхĕ ===
[[Ӳкерчĕк:ТКМ татарское оружие.jpg|thumb|right|300px|Крым тутарĕсен XVI—XVII ĕмĕрсенчи кăралĕ]]
Крым халăхĕ тĕплĕнех [[Крым Ханлăхĕ]] тапхăрĕнче чăмăртаннă.
Крым тутарĕсен патшалăхĕ — [[Крым Ханлăхĕ]] — [[1441]] - [[1783]] çулсенче тытăнса тăнă. Хăйсен кун-çулĕн чылайрахăш пайĕнче вăл [[Осман империйĕ|Осман империне]] пăхăнса тăнă, унăн тăмарĕ шутланнă. Крыма ертсе пыракансем [[Герайсем|Герай]] (Гирейсен) ăрачĕ пулнă, ăна пуçарса яраканĕ — пĕрремĕш хан [[Хаджи I Герай]]. [[Крым Ханлăхĕ]] тапхăрĕнче крым тутарĕсен культури, ӳнерĕ тата литератури мăнаçлăха çитет. Крым тутарĕсен çак чухнехи поэзин классикĕ — [[Ашик Умер]]. Çавăн пекех [[Махмуд Кырымлы]] тата хан [[Газы II Герай|Газы II Герай Бора]] сăвăçа асăнмалла. Çав вăхăтри паллă архитектура палăкĕ — [[Бахчисарайри хан керменĕ]].
Йӗрке 36 ⟶ 42:
=== Граждан вăрçи тата Крым АССР-ĕ ===
[[Ӳкерчĕк:Noman Chelebicihan.jpg|thumb|150px|[[Челебиджихан, Номан|Номан Челебиджихан]]]]
Раççей администрацийĕ хĕстернипе, крым тутар çĕр ĕçтешĕсен харпăрлăхне патшалăха туртса илнипе крым тутарĕсем нумаййăн [[Осман империйĕ|Осман империне]] эмиграциленĕ. 1790-мĕш тата 1850-мĕш çулсенче эмиграцин иккĕ хумĕ çапнă крым тутарĕсене. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнчи тĕпчевçĕсем — Ф. Лашковпа К. Герман — çырнипе, Крым Ханлăхĕн çурутрав пайĕнче 1770-мĕш çулсен тĕлне 500 пине яхăн çын пурăннă, вĕсенчен 92 % крым тутарĕсем пулнă. Раççейри пĕрремĕш 1793 çулхи халăх çыравĕпе Крымра 127,8 пин çын пурăннă, çав шутра 87,8 % крым тутарĕ. Çакнашкал, 10 çул раççей влаçĕ тытăнса тăрсан Крымра пурăнан халăхăн 3/4 пайĕ çурутравран тухса кайнă. 1850-мĕш çулсенче 300 пине яхăн крым тутарĕ Крыма пăрахса кайнă.<ref>Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан, Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков. (Численность, размещение, этнический состав) Москва, 2003.</ref> Çавсен нĕселĕсем ĕнтĕ [[Турци]]ри, [[Болгари]]ри тата [[Румыни]]ри крым тутарĕсен диаспорине кĕреççĕ. Вара Крымăн çеçенхир енĕнче ял хуçалăхĕ пĕтсе ларнă. Çавăн чухнех [[Крым]]а крым тутарĕсен чылайрахăш элити пăрахса каять. Çакăнпа пĕрлех метрополии территоринчен Раççей правительстви йыхравланипе куçса килнисем [[Крым]]а колонилеме тытăнаççĕ. Раççей аннексийĕччен [[Крым]]ра пурăннă 1 мильон крым тутарĕ халăхĕн йышĕнчен [[XIX ĕмĕр]]ĕн вĕçнелле 200 пинрен сахалтарах юлнă, которые составляли около четверти всего крымского населения. 1917 çул тĕлне мĕнпур эмигрант йышĕ 1,8 млн çынна çитнĕ.
=== Крым нимĕç оккупацинче ===
| |||