Европа кун-çулĕ: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

{| cellpadding="1" style="float: right; border: 1px solid #8888aa; background: #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 85%; margin: 0 15px 0 15px;"

|-

|-

| [[Европа чул ĕмĕрĕнче]]

|}

 

 

== Европа чул ĕмĕрĕсенче ==

=== Пĕрремĕш çынсем Европăна çитни. Палеолит, мезолит ===

[[Европа]] чылай хушă çынсемсĕр пулнă. Регионăн кăнтăр-анăç айккинче, [[Грузи]]ре ([[Дманиси]]) авалхи çынсен кĕлетке шăммисене тупнă. Кунта çавсем 1,8 миллион çул каялла пурăннă пулать, [[Homo habilis]]пе [[Homo erectus]] куçу варринчи формă. Каярахпа вĕсем [[Ази]]н пĕтĕм кăнтăр çĕрĕсенче саралнă. Çак формăна уйрăм тĕспе — [[грузин çынĕ|Homo georgicus]] палăртнă, тĕпчевçĕсем кăтартнă тăрăх, пĕтĕм шăмăсем пĕр популяции шутне кĕрекен çынсен пулаççĕ.

Çын Европăна ăçтан килни тĕплĕн пĕлмеççĕ. Европа этемлĕхĕн çуралнă вырăнĕ марри çеç паллă. Тĕрлĕрен версисем тăрăх, пĕрремĕш гоминидсем Европăна Индирен килнĕ. Çапах та тĕрĕс пулăмлăрах гипотеза тесе гоминидсем Европăна [[Африка|Африкăран]] Малти Ази витĕр çитнĕ теççĕ. Çавăн пекех пĕр умĕн кăтартни тăрăх, çак куçу [[виллафранк вăхăчĕ]]н варринче пулса иртнĕ.

Чăннипех Европăна [[гейдельберг çынĕ]] тата унăн тӳрĕ тăхăмĕ — [[неандерталь çынĕ]] пурăну вырăнĕ туса хунă. Тăхăмĕ вара европăн климатĕнче пурăнма хăнăхнă ятарлă формăллăскер пулнă.

Паянкунхи пек тĕслĕ çынсем Европăра пурăнма пуçлани,хальхи юлашки тĕпчевсем 35 пин çул кая кăтартаççĕ, неандерталь çын тĕсĕ 28 пин çул каялла, пулас, яланлăхах пĕтет.

 

=== Неолит ===

=== Итали ===

=== Британи ===

[[Ӳкерчĕк:Sparta territory.jpg|thumb|left|''Спарта территорийĕ'']]

[[Эллинисăм|Эллинсен цивилизацийĕ]] хула-патшалăх пуххисенчен пуçланса каять (вĕсенчен чи чаплисем [[Афина]] тата [[Спарта]] шутланаççĕ), унта тем тĕрлĕ тĕслĕ тытăмлă-культурăллă, [[философи]]ллĕ, [[наука|науки]], [[политика|политикăллă]], [[спорт|спорта]], [[театр|театра]] тата [[кĕвĕ]]ллĕ çĕршывсем .

=== Хĕвел анăç Европа ===

[[V ĕмĕр]]те[[герман йăхĕсем]] пĕрмай тапăнса кĕнине пула [[Анăç Рим империйĕ]] пĕтсе ларать. [[Тухăç Рим империйĕ]] ([[Висанти империйĕ]]) тепĕр пин çуллăха хăйĕн ĕмĕрне тăсать. Рим импери унченех темиçе ĕмĕр хушшинче грек чĕлхиллĕ тата латин чĕлхиллĕ çĕрсене пайланать.

[[VII ĕмĕр|VII]] — [[VIII ĕмĕр|VIII]] çĕрçуллăхсенче арапсем Ислам культурине [[Вăтаçĕр тинĕсĕ]]н кăнтăр çĕрĕсене илсе çитернĕ ([[Сири]]рен Сицилипе [[Испани]]не çити), çавна пула Вăтаçĕр тинĕс цивилизацийĕсем хушшинчи уйрăмлăхсем саралсах кайнă. Нумай пĕлӳсене, ĕç меслечĕсене çухатнă, сутă-илӳ сӳнсе ларнă, çынсем авалхи йăлаллă пурнăçа куçаççĕ.

Çав çĕрçуллăхрах, Танай пăлхарĕсем хăйсен [[Болгари|Танайçи Пăлхар]] патшалăхне туса хураççĕ.

Феодал йĕркиллĕхĕ тĕнчере çĕнĕ йăлаллă хуласемсĕр пурнăç туса ярать. Унченх тĕп-шĕкĕр рим администрацийĕ вырăнне, которая была основана на городах и высокоорганизованной армии.

Анăç Рим империн арканăвĕ хыççăн çак цивилизацин пĕртен-пĕр тытăмлăхĕ çеç сыхланса юлать, ку рим-католици Чиркĕвĕ. Чиркӳ рим культурин кăнарне упраса хăварать, малтанхи тапхăра (XIII ĕмĕрченех) пĕлӳ çăлкуçĕ шутланса тăрать.

 

=== Таса (Аслă) Рим империйĕ ===

[[Ӳкерчĕк:Europe 814.jpg|thumb|right|300px|[[Европа]], [[814]].]]

[[Таса Рим империйĕ]] [[800]] çул тĕлнелле йĕркеленсе кайнă. Çак ĕç [[Аслă Карл]], [[Франци патшисен шутлăхĕ]], Паппă Императăр туса астула лартнă. Унăн империйĕ панхи [[Франци]], [[the Low Countries]] тата [[Германи]] çĕрĕсенче малтан пулнă, каярах хальхи [[Венгри]], [[Итали]], [[Богеми]], [[Аялти Саксони]] тата [[Испани]] территорисене хăй çумне хушнă. Ашшĕпе пĕрле вăл Рим папипе пĕрлĕхĕн уссипе вăйланнă. Рим паппи хăй [[Ломбардсем|ломбардăсене]] хирĕç кĕрешме шутланнă. Рим паппи официаллă Висанти Империйĕн вассалĕ пулнă, анчах та Висанти императăрĕ Ломбардăсене хирĕç тăма пултарайман.

IX ĕмĕр вĕçĕнче - X ĕмĕрте [[викинкăсем]] вăйланса пыраççĕ, Çурçĕр тата Анăç Европăна çаратма харçăсемпе пынă, сутă-илӳпе тăрăшнă, çĕрсене туртса илсе хăвăрт пурăну вырăнĕсене туса пынă. Вĕсен питĕ ăмăрт, longships тĕслĕ тинĕс карапĕсемпе усă курнă.

[[Венгрсем]] материк Европăна, [[арапсем]] — унăн кăнтăр çĕрĕсене çаратса пурлăх пухнă.

10 ĕмĕрте Тĕп Европăра пăхăнман патшалăхсем, тĕслĕхрен [[Польша]], [[Венгри]] çуралаççĕ. Венгри çаратуллă харçисене чарать. Çак вăхăтра феодалисăм аталанать, вăл [[Таса Рим Империйĕ|Таса Рим империне]] хавшаклатать, çак тапхăр [[1000]] çулта вĕçленет.

== Çӳллĕ Вăтам ĕмĕрсем ==

[[Христос чиркĕвĕн уйăрăвĕ (1054))]] хыççăн [[анăç христос тĕнĕ|анăç христос тĕнне]] тин йĕркеленнĕ [[Тĕп Европа|Тĕп Европăн]] патшалăхĕсенче: [[Польша|Польшăра]], [[Венгри]]ре тата [[Богеми]]ре хапăл йышăннă.

[[Рим Католикĕсен Чиркĕвĕ]] ертсе пыракан вăййа тухать, çавна пирки [[Папа|Папăпа]] Император хирĕçĕве кĕреççĕ.

[[Скандинави]], [[Литва Аслă кнеçлĕхĕ|Литва]], [[Польша]], [[Венгри]] патшисем христос тĕнне куçнă хыççăн тата [[Христос харçисем|Христос харçисене]] пула Католик чиркӳн ура тупанĕ айĕнчи çĕрсен шучĕ нумайлансах пынă. Европăн чылай пайĕ роман-католиклă [[XV ĕмĕр]]те пулса çитет.

 

== Кай Вăтам ĕмĕрсем ==

[[Ӳкерчĕк:Europe_in_1328.png|thumb|200px|right|Европа, [[1328]].]]

Европăна чир асапне тӳстернĕ синкеклĕхсенчен пĕри [[бубон мурĕ]] пулса тăнă, вăл çаплах [[Хура вилĕм]] ятпа ĕмĕрсенче палăрса юлать. Ун пек амаксем кунчен те чылай тухкаланă, анчах чи хăрушши 1300-мĕш çулсем варринчи шутланать. Çав тапхăрта тĕрлĕ кăтартусем тăрăх, европа халăх йышĕн виççĕмĕш пайĕ пĕтсе ларать.

14-мĕш çĕрçуллăхран пуçласа, [[Балтика тинĕсĕ]] питĕ сумлă сутă-илӳ çулĕсенчен пĕри пулса тăрать. [[Ганзей ушкăнĕ]], сутă-илӳ хулисен пĕрлĕхĕ, [[Польша|Польшăн]], [[Аслă Литва кнеçлĕхĕ|Литва]] чылай çĕрĕсене тата ытти балти çĕршывĕсене те европăн хуçалăх ĕçĕсене кĕртме çăмăллăх параççĕ.

Йăла йĕркипе, Вăтам ĕмĕрсен вĕçĕленнине [[Константинопăль арканни (1453)|Константинопăль арканнипе]] тата [[Висанти Империйĕ|Висантине]] турккă-османсем [[1453]] çулта тытса илнипе çыхăнтараççĕ.

[[Турккăсем]] çак хулана хăйсен [[Оттоман Империйĕ]]н тĕп хули туса хураççĕ. Импери шутне [[Икĕпат]], [[Сири]] тата [[Балкан]]ăн чылай çĕрĕсем кĕнĕ пулнă, вăл [[1919]]çулчен тытăнса тăнă.

 

Католик христос тĕнĕ 16-мĕш ĕмĕрте иккĕне уйрăлса вакланать. Христиансен тĕнчи майĕпен европа цивилизацийĕ пулса пырать. Ун чухнехи Европа паянкунхинчен пĕчĕкрех пулнă: тĕрлĕ сăлтавсем пирки Аслă Британи<font size="-4">(1)</font>, Польша<font size="-4">(2)</font> (çаплах, паянкунхиАнăç Украина территорийĕ), Мальта, Греци, Кипр, Румыни, Серби, Черногори, Болгари, Белоруси, Раççей (чиркӳсем вакланнăранпа XVIII ĕмĕр пуçламăшчен) православи территорийĕсем хальхи; паянхи Албани, Босни, Грузи, Армени тата Азербайджанăн (XVIII ĕмĕр пуçланичченхи) православи çĕрĕсем, çапла татах тĕрлĕ вăхăтсенче - Чехи (православие йышăннă хыççăн (пĕрремĕш христиан ӳкĕтлевçисем Чехире Кириллпа Мефодий пулнă)), Словакипе Венгри (турккăпа монгол оккупации тапхăрĕнче) Европăн шутне кĕмен.

[[Турци]] Европăн чылайăш пайне йышăнса тăнă, анчах ăна [[ислам]] тĕнне пула юта хурса хăйсен картине кĕртмен.

Темиçе çултан нумай вăрçă пулса иртет, çав шутра [[Дани]] [[Швеци]]пе, [[Анкăл]]а хирĕç вăрçни тата [[Испани]] [[Франци]]не хирĕç çапăçни. [[Çĕнĕлетӳ]] Европа тĕнчине нумай çĕрçуллăхсене малалла аталанăвне чарнă. Çакăнсăр пуçне те, нумайăшĕ вăрçăна малутăмлă пулăма хурса шутланă; [[цивилизаци]] хăйне хӳтĕлеме пултараймасть пулсан мĕн тума кирлĕ вара? Цивилизацин идеалне авалхи Греципе Рим çыннисенчен кивçене илнĕ пулнă: [[дисциплина]], [[çутĕç]] тата хулари пурнăç çынсене цивилизации пусăмне кĕртме кирлĕ тенĕ.

 

 

== Паянхин мал тапхăрĕ: XVI—XVIII çĕрçуллăхсем ==

== Акăлчансен Граждан вăрçи, Шотландипе пĕрлешĕнни ==

: ''Тĕп статья: [[Акăлчансен XVII ĕмĕрти революцийĕ]]''

== XIX ĕмĕр ==

Революциллĕ [[Франци]]не çĕнтернĕ хыççăн аслă патшалăхсем [[1789]] çулченхи йĕркесене тавăрасшăн тăрăшнă, анчах та вĕсен вăйĕсем ĕçе кĕреймен, революциллĕ юхăмсем хăпарса пынă: вăтам классем франци революцийĕн демократи идеалĕсен сĕмĕпе пурнăçа тытса пынă. Индустриллĕ революци экономикă-социаллă сумлă улшăнавĕсене пурнăçа тарăн та анлă кĕртнĕ.

=== Марксизм пĕтĕленни ===

=== Франци-Прусси вăрçи ===

 

== Çирĕммĕш çĕрçуллăхăн кай пайĕ ==

[[Ӳкерчĕк:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|Сивĕ вăрçă тапхăрĕнчи Европăри çар тамăрлăхĕсем]]

[[Ӳкерчĕк:Rometreaty.jpg|thumb|200px|The Treaty of Rome signing ceremony.]]

 

=== Черногорин пăхăнманлăхĕ ===

[[Черногори]]: Черногорин пăхăнманлăхне Раççей официаллă [[2006]], [[çĕртме, 12]] палăртнă.

 

=== [[2007]] ===

 

* [http://www.1tv.ru/owa/win/ort6_main.main?p_news_title_id=97909&p_news_razdel_id=9]

 

<table cellspacing=4 cellpading=4><tr valign=top><td>

<td>

</table>

 

* [[Европăри хирĕçӳсен шутлавĕ]]

* [[Европа хулисен историллĕ шутлавĕ]] — хуласенчи халăх: [[1700]] — [[1800]] çç.

* [[Европа варринчи историллĕ çĕрсем]]

== Кăтартнисем ==

# Samuel Barone, ''The Civilization of Europe in the Renaissance'' (London 1993)

== Каçăсем ==

* [http://www.history-forum.com/index.php/board,8.0.html European History] related discussions on [http://www.history-forum.com History Forum]

* [http://www.shadowedrealm.com/ Shadowed Realm - Medieval Content and Discussion]

 

[[Категори:Политика]]

[[Категори:Географи]]

 

{{Link FA|pt}}