Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
{{ТÇАВ карточки}}
'''Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи''' (е '''Аслă Аттелĕх вăрçи''') — [[Совет Союзĕ]]н наци Германине татаГерманипе Европăри унăн тамарĕсенетăмарĕсене (союзникĕсенемайлисене) ([[Венгри]], [[Итали]], [[Румыни]], [[Финлянди]], [[Словаки]], [[Хорвати]]) хирĕç пынă 1941—[[1945]] çулсенчиçулсенче пынă вăрçă; [[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]]н пысăк тапхăрĕ. Çак ят совет халăхĕсен ăс-тăнĕнче, йăлисенче Сталин [[1941]] çулхи утă уйăхĕн 3-мĕшĕнче халăх умĕнче радиопа калаçнă хыççăн çирĕпленсе юлнă.
 
Калаçусенче «аслă» тата «тăван çĕршывăн» сăмахсене уйрăммăн усă кураççĕ. Пĕрремĕш çак сăмах çаврăнăшне вăрçă пирки [[Правда (хаçат)|«Правда» хаçатăн]] [[1941]] çулхи çĕртмен 23- [[çĕртме, 24|çĕртмен 24-мĕшĕнче]] çак статьяра асăннă<ref>[http://books.google.com.ua/books?id=ZJtKKdpKCjsC&pg=PA555&lpg=PA555&dq=%22великая+отечественная+война+с#v=onepage&q=&f=false К. Душенко. «Словарь современных цитат»]</ref><ref>[http://olg15960418.narod.ru/ch1.html#24 Газетные публикации 24 июня 1941 года]</ref>, малтан термин пек мар, хаçатри клишисенчен («халăхăн таса вăрçи», «тăван çĕршывăн халăхăн таса вăрçи», «тăван çĕршывăн çĕнтерӳллĕ вăрçи» евĕр) пĕри шутланнă. «''Тăван Çĕршывăн вăрçи''» термина [[СССР Аслă Канашĕн#Президиумĕ|СССР Аслă Канашĕн Президиумĕн]] [[1942]] çулхи [[çу, 20|çăвăн 20-мĕшĕнчи]] Хушавĕпе кăларнă вăрçăн [[Тăван Çĕршывăн вăрçин орденĕ|Тăван Çĕршывăн вăрçин]] орденĕн терминĕ пулнă. Ячĕ совет патшалăхĕнче пулнă республикăсенче ([[Украин чĕлхи|укр.]] ''Велика Вітчизняна війна'', [[Беларуç чĕлхи|бел.]] ''Вялікая Айчынная вайна'', [[Абхаз чĕлхи|абх.]] ''Аџьынџьтәылатәи Еибашьра ду'' тата ур.) тĕл пулать. [[СССР]]а кĕмен ютçĕр патшалăхĕсенче «'''''Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи'''''» терминпа куллнехикулленхи калаçура пачпачах усаусă курмаççĕ. Анкăл чĕлхиллĕ çĕр-шывсенче унăн улăштару терминĕ — ''Eastern Front (World War II)'' <small>([[акăлчан чĕлхи|акăлч.]])</small> (Хĕвел тухăçТухăç фрончĕ (иккĕмĕшИккĕмĕш тĕнчеТĕнче вăрçинвăрçи)), нимĕç историографинче — ''Deutsch-Sowjetischer Krieg'', ''Russlandfeldzug'', ''Ostfeldzug'' <small>([[нимĕç чĕлхи|ним.]])</small> (''Нимĕç-Совет вăрçи, Вырăс харçи, Хĕвел тухăçТухăç харçи'').
 
Юлашки вăхăтра раççейраççейĕн массăллă информации хатĕрĕсенче Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçине палăртма хăшпĕр чухне ''«Аслă вăрçă»'' термина кĕртеççĕ<ref>[http://www.pobediteli.ru/ Победители. Солдаты Великой войны]</ref><ref>[http://www.1tv.ru/documentary/fi=6510 «Великая война». Цикл документальных фильмов]</ref>, истори енчен ку тĕрĕсех мар — 1910-мĕш çулсен пуçламăшĕнче çак терминпа [[Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи]]не палăртнă.
 
== 1941 çулхи çĕртмен 22-мĕш тĕлнехи лару-тăру ==
12-мĕш йĕрке:
{{Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи}}
{{Иккĕмĕш Тĕнче вăрçин Хĕвел тухăç Европăри вăрçă театрĕ}}
[[1941]] çулхи [[çĕртме, 22|çĕртмен 22-мĕшĕ]] тĕлне СССР хĕвел анăç чиккинче виçĕвиççĕ [[Çар ушкăнĕ|çар ушкăнне]] (пурĕпе 181 [[дивизи]], çав шутра 19 танк тата 14 моторланă дивизи, тата 18 бригада) пырса тăратнă<ref>[http://docs.vif2.ru/misc/BoevojSostavSA1941.pdf Боевой состав советской армии. Часть 1 (июнь-декабрь 1941 года)] // Военно-научное управление Генерального штаба. Военно-исторический отдел. (pdf, 478 Мб)</ref>, вĕсене виçĕ сывлăш çар флочĕ пулăшма хатĕр тăнă.
 
[[Голдап]]ран [[Клайпеда|Мемеле]] çити тăрăхĕнчитăрăхра 230 çм тăршшĕ фронтра [[Лееб Вильгельм фон|В. Лееб]] [[генерал-фельдмаршал]] ертсе пынă [[«Çурçĕр» çарĕсен ушкăнĕ]] (29 нимĕç дивизийĕ, 1-мĕш сывлăш флочĕ) вырнаçнă. Унăн йышне кĕрекен дивизисене [[16-мĕш çар (Германи)|16-мĕш]] тата [[18-мĕш çар (Германи)|18-мĕш çара]], çаплах [[4-мĕш танк çарĕ (Германи)|4-мĕш танк ушкăнне]] кĕртнĕ. 1941 çулхи [[кăрлач, 31|кăрлачăн 31-мĕшĕнчи]] Директивăпа «''тăшманăн Балтиçумĕнчи вăйĕсене пĕтермелле те Балти тинĕсĕн порчĕсене, çав шутра Ленинграда тата [[Кронштадт]]а ярса илмелле, вырăс флотне тĕрев базисенчен хăтармалла.''» тенĕ<ref>Fall Barbarossa. Dokumente zur Vorbereitung der faschistischen Wehrmacht auf die Aggression die Sowjetunion (1940—1941) Berlin, 1970, S.155</ref> Балтире «Çурçĕр» çарĕсен ушкăнĕ валли [[Балти флочĕ|Балти флотне]] аркатма нимĕç çарпуçлăхĕ 100 яхăн карап, çав томшутра 28 [[торпеда катерĕ|орпеда катерне]], 10 [[мина заградителĕ]]заградительне, 5 [[шывай кимми]],пе [[сыхлав карапĕ|сыхлав карапне]] тата [[тральщик]]сене уйăрса панă.<ref name="Ч 1">Ф. Руге. Война на море 1939—1945. Перевод с немецкого. М.,1957,стр. 209. ISBN 5-89173-027-8</ref>
 
Голдапран кăнтăралла [[Влодава|Влодавăна]] çити, 500 çм тăршшĕ фронтра — [[Бок Федор фон|Ф. Бок]] генерал-фельдмаршал ертсе пынă [[«Центр» çарĕсен ушкăнĕ]] (50 нимĕç дивизийĕ тата 2 нимĕç бригади, 2-мĕш сывлăш флочĕ) вырнаçăннă. Дивизисемпе бригадăсене 9-мĕш тата [[4-мĕш çар (Германи)|4-мĕш хируйри çарнеçара]], çаплах [[2-мĕш танк ушкăнĕ (Германи)|2-мĕш]] тата [[3-мĕш танк ушкăнĕ (Германи)|3-мĕш]] танк ушкăнĕсене пĕрлештернĕ. Ушкăнăн тĕл ĕçĕ — «''Флангсенче пысăк вăйсемпе тапăнса пырса, тăшманăн [[Беларуç]]ри вăйĕсене пĕтермелле. Кайран, [[Минск]] çине кăнтăрпа çурçĕр енчен ярса илнĕ хыççăн куçăмлă пĕрлешӳсене пĕр çĕре пухса хăвăртрах [[Смулен]] районне тухмалла та танк тата моторлă пысăк вăйĕсене „Çурçĕр“ ушкăнĕпе пĕрлепĕрлештерсе тăшманăн [[Балтиçум]]ĕнчи тата [[Ленинград]] районĕнчи вăйĕсене çапса аркатмалла.''»<ref>Fall Barbarossa. Dokumente zur Vorbereitung der faschistischen Wehrmacht auf die Aggression die Sowjetunion (1940—1941) Berlin, 1970, S.154</ref>
 
[[Полесье]]рен [[Хура тинĕс]] çити 1300 çм тăршшĕ фронтра [[Рундштедт Герд фон|Г. Рундштедт]] ертсе пынă [[«Кăнтăр» çарĕсен ушкăнĕ]] (44 нимĕç, 13 румын дивизийĕ, 9 румын тата 4 венгр бригади, 4-мĕш сывлăш флочĕ тата румын авиацийĕ) вырнаçнă<ref name="kozlov">[http://militarymaps.narod.ru/books/war_enz/enz_01_intro.djvu Великая Отечественная война 1941—1945: Энциклопедия, глав. ред. М. М. Козлов. — М.: Сов. энциклопедия, 1985. — 832 с. // Великая Отечественная война 1941—1945: Энциклопедия, глав. ред. М. М. Козлов]</ref>. Ушкăна [[1-мĕш танк çарĕ (Германи)|1-мĕш танк ушкăнĕ]], [[6-мĕш çар (Германи)|6-мĕш]], [[11-мĕш çар (Германи)|11-мĕш]] тата [[17-мĕш çар (Германи)|17-мĕш нимĕçе çар]], [[3-мĕш çар (Румыни)|3-мĕш]] тата 4-мĕш румын çарĕсем, çаплах венгервенгрсен корпусĕ кĕнĕ. [[Барбаросса операцийĕ|«Барбаросса» планĕпе]] «Кăнтăр» ушкăнушкăнĕн çарĕсен танксемпе моторланă пĕрлешӳсене мала ярса, сулахай çуначĕпе [[Кейӳ]] çине тапăнса, [[Галици]]ри тата Украинăн хĕвелУкраина анăçĕнчи совет çарĕсене çĕмĕрсе тăкмалла, [[ТăнаварТăнăвар (юханшыв)|ТăнаварТăнăвар]] урлă кĕперсене туртса илмелле те ТăнавартанТăнăвартан хĕвел тухăçнеллетухăçалла тапăнса пыма çул уçмалла.<ref>[А. Филиппи. Припятская проблема. Перевод с немецкого. М., 1959, стр. 160.]</ref> 1-мĕш танк ушкăнне 6-мĕш тата 17-мĕш çарсемпе пĕрлепĕрлештерсе [[Рава-Русская]]па [[Ковель]] хушшинчен çурса, [[Бердичев]], [[Житомир]] витĕр ТăнаварТăнăвар çине Кейӳ патĕнче тухмалла. Малалла, ТăнаварТăнăвар тăрăх кăнтăр-хĕвел тухăçалла куçса, ушкăнăн [[Сылтăм çыранĕнчи Украина| Сылтăм çыранĕнчи УкраинăраУкраинăна]] хӳтĕленекенхӳтĕлекен совет çарĕсене каялла чакма чăрмантарса вĕсене хыçал енчен çапса çĕмĕрмелле.
 
Çак вăйсемсĕр пуçне оккупациленĕ [[Норвеги]]пе Çурçĕр Финляндин çĕрĕнче — [[Варяг кӳлмекĕ|Варангер-фьордран]] Суомуссалмине çити — была развёрнута отдельная армия вермахтăн [[Фалькенхорст Николаус фон|Н. Фалькенхорст]] ертсе пынă [[«Норвеги» çарĕ|«Норвеги»]] çарĕ вырнаçнă пулнă. Вăл тӳрех герман хĕçпăшаллă вăйĕсен (ВПÇ) аслă çарпуçлăхне пăхăнса тăнă. «Норвеги» çарĕн тĕл ĕçĕ — Çурçĕр флотăн тĕрев базине МурманскаМурмана тата [[Полярный]], [[Рыбачий (çурутрав)|Рыбачий çурутрава]], çаплах [[Беломорск]]ран çурçереллеçурçĕрелле Киров чукун çулне ярса илмелле. ВиçĕВиç корпусăн кашнин хăйĕн уйрăм тĕлĕ пулнă: 3-мĕш финн корпусĕкорпусĕн — Кестеньга тата Ухта çинелле, 36-мĕш нимĕç корпусĕкорпусĕн — Кандалакша çинелле, туçи нимĕç стрелок [[«Норвеги» туçи корпус|«Норвеги» корпусĕкорпусĕн]] — МурманскМурман çинелле.<ref>ИВИ. Документы и материалы, инв № 1274, л. 1.</ref>
 
[[Типçĕр çарĕсен аслă çарпуçлăхĕ (Вермахт)|ОКХ]] резервĕнчерезервне 24 дивизи шутланнăкĕнĕ. Пурĕпе СССР çине тапăнма 5,5 млн çын, 3&nbsp;712 танк, 47&nbsp;260 кĕпçепе миномёт, 4&nbsp;950 вăрçă самолёчĕ хатĕр тăнă<ref name="ВОВ-БСЭ">[http://bse.sci-lib.com/article003823.html «Великая Отечественная война Советского Союза 1941—45»], БСЭ, 3-е издание</ref>.
 
{| class="wikitable"
32-мĕш йĕрке:
| Дивизисем || 190 || 166 || 1.1 : 1
|-
| ЛичныйПайăр составçын йышĕ || 3,289,851 || 4,306,800 || 1 : 1.3
|-
| Кĕпçесемпе минометсем || 59,787 || 42,601 || 1.4 : 1
68-мĕш йĕрке:
=== Совет Союзĕ ===
1941 çулхи [[çĕртме, 22|çĕртмен 22-мĕшĕ]] тĕлне СССР чикĕ çумĕнчи тăрăхсемпе флочĕсенче 3 289 850 салтакпа офицер хĕсметре тăнă, 59 787 кĕпçепе [[миномёт]], 12 782 [[танк]], вĕсенчен 1475
Т-34 тата КВ танк, 10 743 самолёт пулнă. Виçĕ флот йышĕнче 220 пине яхăн çын, 182 карап (3 линкор, 7 крейс, 45 лидерпа эсминец тата 127 шывай кимми)<ref>ИВИ. Документы и материалы, инв. № 7875, лл. 1-3.</ref>. Патшалăх чиккине 8 чикĕ тăрăхтăрăхĕн сыхлавçисем (типçĕрпе тинĕс) тытса тăнă. Шалти çарсен оперативлă пайĕсемпе вĕсен шучĕ 100 пине яхăн çитнĕ<ref>50 лет Вооружённых Сил СССР. М., 1968, стр. 252.</ref>
 
Хĕвел анăçранАнăçран пулас тапăнăва хирĕç тăрас явапа чикĕ çумĕнчи пиллĕк вăрçă тăрăхĕ: [[Ленинград вăрçă тăрăхĕ|Ленинград]], [[Балтиçум вăрçă тăрăхĕ|Балтиçум уйрăм]], [[Беларуç вăрçă тăрăхĕ|Хĕвел анăçАнăç уйрăм]], [[Кейӳ вăрçă тăрăхĕ|Кейӳ уйрăм]] тата [[Одесса вăрçă тăрăхĕ|Одесса]] çине хунă. Тинĕсрен вĕсене виçĕвиççĕ флотăн пулăшмалла пулнă: [[СССР-ăн Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи вăхăтĕнчи Çурçĕр флочĕ|Çурçĕр]], [[СССР-ăн Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи вăхăтĕнчи Балти флочĕ|Хĕрлĕ Ялавлă Балти]] тата [[СССР-ăн Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи вăхăтĕнчи Хура тинĕс флочĕ|Хура тинĕс]] флочĕсем.
 
[[Кузнецов Фёдор Исидорович|Ф. И. Кузнецов]] генерал ертсе пынă Балтиçум вăрçă тăрăхĕ йышне 8-мĕш тата [[11-мĕш çар (СССР)|11-мĕш]] çарсем кĕнĕ, [[Псков]]ран хĕвел анăçалла [[27-мĕш çар (СССР)|27-мĕш çара]] йĕркелеме тытăннă. Çак чаçсем [[Балти тинĕсĕ]]нчен [[Литва]]н кăнтăр чиккине çити, 300 çм фронта тытса тăнă.
 
[[Павлов Дмитрий Григорьевич|Д. Г. Павлов]] генерал ертсе пынă хĕвел анăç уйрăм вăрçă тăрăхĕн çарĕсем Литван кăнтăр чиккинчен [[Припять (юханшыв)|Припять юханшыва çити]] 470 çм фронта минск-смулен тĕлне хупласа тăнă. Çак тăрăхăн йышне [[3-мĕш çар (СССР)|3-мĕш]], [[4-мĕш çар (СССР)|4-мĕш]] тата [[10-мĕш çар (СССР)|10-мĕш çарсем]] кĕнĕ. Унсăр пуçне, [[Могилёв]], [[Минск]], [[Слуцк]] районĕнче [[13-мĕш çар (СССР)|13-мĕш çар]] йĕркелеме тытăннă.
80-мĕш йĕрке:
[[Черевиченко Яков Тимофеевич|Я. Т. Черевиченко]] генерал ертсе пынă Одесса вăрçă тăрăхĕн çарĕсем Липканран [[Тăнай (юханшыв)|Тăнай]] вăррине çити 480 çм чикĕне тытса тăнă.
 
[[Попов Маркиан Михайлович|М. М. Попов]] генерал ертсе пынă Ленинград вăрçа тăрăхĕн çарĕсем çĕр-шывăн çурçĕр-хĕвел анăç районĕсене ([[Мурманск облаçĕ]], [[Карел-Финн ССРĕ]] тата [[Карел пымакĕ]]), çаплах [[Эстон ССРĕ]]н çурçĕр çыранне тата Ханко çурутрава хӳтĕлемелле пулнă. Кунти типçĕр чиккин тăршшĕ 1300 çм, тинĕс чиккин тăршши — 380 çм çитнĕ. Кунта [[7-мĕш çар (СССР)|7-мĕш]], [[14-мĕш çар (СССР)|14-мĕш]], [[23-мĕш çар (СССР)|23-мĕш]] çарсем тата Çурçĕр флочĕ вырнаçнă пулнă.
 
{|class="wide"
|+ '''Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçин хĕçпăшаллă вăйĕсем СССР хĕвел анăç чиккинче'''<ref name="Мельтюхов_гл12">''[[Мельтюхов Михаил Иванович|Мельтюхов М. И.]]'' Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939—1941. — М.: Вече, 2000. — [http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/12.html Гл. 12. Место «Восточного похода» в стратегии Германии 1940—1941 гг. и силы сторон к началу операции «Барбаросса»]</ref>
!Категори
!Германи тата унăн тăмарĕсем
116-мĕш йĕрке:
[http://tashv.nm.ru/BiChSostavVS/BiChSostavVS_2_02.html Статистический сборник № 1 (1941 ç. çĕртмен 22-мĕшĕ). Раççей Федерацин Хӳтĕлев министерствин вăрçă историн музейĕ. 1994.]</ref>
!+
!ÇынПайăр çын йышĕ
!Стрелок пăшалĕ
!Арт. хĕçпăш.
122-мĕш йĕрке:
!Самолетсем
!Вăрçă карапĕсем
!Мех. транспорттранспорчĕ
|-
|Пурĕпе
153-мĕш йĕрке:
Çакăн евĕр ертӳлĕхсене йĕркелес тесен политика енчен пысăк ăсталăх тата лайăх шутласа хатĕрленĕ пĕрлехи принципсем кирлĕ.
 
Кирек епле мăн масштаблă революци пурнăçра аяккалла сирейми çĕнĕ пулăмсене кăларать. Хальхи Раççейри социаллă ĕмĕтсене кăкласа кăлараймăн. Çак шухăшсене çĕнĕ патшалăхсен, çĕнĕ ертӳлĕхсен шалти политикин никĕсне хумалла. Халăха пусмăрлакан еврей-большевикĕсен интеллигенцине сценăрансцена çинчен хăваласа ямалла. Малтанхи буржуази-аристократлă интеллигенцийеинтеллигенцийĕ, вăл эмигрантсем хушшинче пур пулсан, çаплах влаç патне ямалла мар. Ăна вырăс халăхĕ йышăнмĕ, унсăр пуçне, вăл нимĕç нацине тăшманлă пулать. Çак уйрăмах Балтиçумĕнчи патшалăхсенче курăнать. Çаплах, пирĕн большевиксен патшалăхне ниепле те наци Раççейне куçма пама юрамасть, мĕншĕн тесен (кун пирки истори хыпарлать) каллех Германие хирĕç çĕкленĕ.
 
Вăрçăра сахал тăкак тӳссе хăвăртрах хамăра пăхăнакан социаллă патшалăхсене йĕркелесси пирĕн ĕç пулать.
167-мĕш йĕрке:
Раççейĕн пуласлă политика картти: Çурçĕр Раççей Финляндие куçать, Балтиçумĕнче, Украинăра, Беларуçре протекторатсем тумалла.
 
Раççее хирĕç кĕрешӳ: большевиксенбольшевик комиссарĕсене тата [[коммунист]]сен интеллигенцине пĕтермелле. Çĕнĕ патшалăхсем социаллă, анчах та хăйсен интеллигенцисĕр пулмалла. Çĕнĕ интеллигенци йĕркеленессине чăрмав кӳмелле. Кунта ахаль социаллă интеллигенци кăна кирлĕ. Деморализаци наркăмăшне хирĕç кĕрешес ĕç тытса пымалла. Вăл вăрçă-суд ыйтăвĕ çеç мар. Чаçсен командирсемкомандирĕсем вăрçăнвăрçă тĕллевне пĕлме тивĕç. ВĕсемВĕсен кĕрешӳре ертсе пымалла…, çарсене хăйсен аллисенче çирĕп тытмаллла. Командирăн салтаксен кăмăлне шута илсе тапăчĕсемтапăчсем хушмалла.
 
Вăрçă Хĕвел Анăçринчен пач уйрăлса тăрать. Хĕвел Тухăçĕнче хаярлăх пуласлăхăн ырлăхĕ шутланать. Командирсен юмарт пулмалла, хăйсен иккĕленĕвĕсене çĕнтерме хал тупмалла…
{{Цитата вĕçĕ|çăлкуç=[http://www.hrono.info/dokum/194_dok/1941galder.html Типçĕр вăйĕсен тĕп штабĕн пуçлăхĕн] [[Гальдер Франц|Ф. Гальдерăн]] кун кĕнеки}}
 
178-мĕш йĕрке:
Вермахтпа [[СС]] çарĕсене урăх патшалăхсенчен 1,8 млн ытла урăх наци çыннине хĕсмете тăратнă. Вĕсенчен вăрçă вăхăтĕнче 59 дивизи, 23 бригада, темиçе уйрăм полк, легион тата батальон йĕркеленĕ. Нумайăшĕн патшалăх тата наци пайăрлăхĕ пулнă: [[28-мĕш ирĕк кăмăллă СС «Валлони» танк-гренадер (1-мĕш валлон) дивизийĕ|«Валлони»]], [[14-мĕш гренадер СС «Галичина» (1-мĕш украин) дивизийĕ|«Галичина»]], «Богеми тата Морави», [[5-мĕш танк «Викинг» дивизийĕ|«Викинг»]], [[Фрайкор Денемарк|«Денемарк»]], «Гембез», [[27-мĕш ирĕк кăмăллă гренадер «Лангемарк» (1-мĕш фламанд) СС дивизийĕ|«Лангемарк»]], [[11-мĕш ирĕк кăмăллă танк-гренадер «Нордланд» СС дивизийĕ|«Нордланд»]], [[23-мĕш ирĕк кăмăллă танк-гренадер «Недерланд» (1-мĕш голланд) СС дивизийĕ|«Недерланд»]], [[33-мĕш гренадер «Шарлемань» (1-мĕш франци) СС дивизийĕ|«Шарлемань»]] тата урăххисем.
 
Вăрçăра Совет Союзне хирĕç Германин тăмар патшалăхĕсен — Итали, Венгри, Румыни, Финлянди, Словаки, Хорвати — çарĕсем хутшăннă. [[Болгари]] çарне Греципе Югославине оккупацилеме хутшăнтарнă, анчах та Хĕвел тухăçТухăç фронтĕнче болгар типçĕр çарĕсем çапăçман.
 
[[Власов Андрей Андреевич|Власов А. А.]] генерал ертсе пынă [[Вырăс ирĕклĕхĕнирĕклĕх çарĕ]] (ВИÇ), вермахт йышне кĕмен пулсан та, çапах та наци Германин енĕнче тăнă.
 
[[Виççĕмĕш райх]]ĕнăн хĕсметĕнче кăнтăр таттата çурçĕр арамаçи чылай тĕкĕрчĕ тăнă. Вĕсенчен чи пысăкки — [[Sonderverband Bergmann]](Бергманн батальонĕ). Çаплах [[Грузин легионĕ|вермахтăн грузин легионĕ]], [[Азербайджан легионĕ]], СС Çурçĕр арамаçи тĕкĕрчи т. ыт.
 
Наци Германин çарĕсемпе пĕрле [[Паннвиц, Гельмут фон|фон Панвиц]] генералăн [[15-мĕш касак кавалериикавалери СС корпусĕ]] çапăçнă.
[[Касаксем|Касаксене]] Германи майлă çавăрас тесе, нимĕçсем вĕсене [[остготсем|остготсен]] нĕселĕсем тенĕ.<ref>[http://kazak.clan.su/publ/1-1-0-34 Касаксем Виççĕмĕш райх хĕсметĕнче]</ref>
 
210-мĕш йĕрке:
1941 çулхи [[çĕртме, 18]] СССР чикĕ çумĕнчи вăрçă тăрăхĕсен хăшпĕр пĕрлешĕвĕсене çапăçу хатĕрлĕхне хăпартнă<ref>[http://nvo.ng.ru/history/2002-11-15/6_vermaht.html Поражение было неизбежным]</ref>. 1941 çулхи çĕртмен 13-15-мĕшĕсенче хĕвел анăç тăрăхĕсене пĕрремĕш тата иккĕмĕш эшелонсене чикĕ патне, «хăтлавсем тума» тесе ХХК тата ТШ Директивисене («Çапăçу хатĕрлĕхне хăпартас…») ăсатнă. Пĕрремĕш эшелон тăрăхĕсен стрелок чаçĕсем çак директивăсемпе татăçуллă чикĕрен 5-10 çм хӳленме хатĕр, иккĕмĕш эшелонăн стрелок тата механикăланă корпуссем, чикĕрен 30-40 çм хӳтĕлев йĕрне йышăнмалла пулнă. Çак Директивăсем А. Яковлев хатĕрленĕ «Россия. XX век.1941 г. Документы» кн.2. документсен пуххинче пичетрен тухнă.
 
Çĕрмен 18-мĕшĕнче хушма тапăч-командăпа хĕвел анăç тăрăхĕсен мĕнпур чаçĕсене пĕтĕмĕшле çапăçу хатĕрлĕхне тăратмалла пулнă. Çак телеграмма-тапăч пирки АнăçУВТ çарпуçлăхне çĕртмен 13-15-мĕшĕсенчи тапăчсене те, хыççăнхи тапăчсене те пурнăçламасăр çĕртмен 18-мĕшĕ тĕлнелле чаçсене пĕтĕмĕшле çапăçу хатĕрлĕхне тăратса çитерменшĕн тĕплĕн тĕпченĕ протоколĕсенче асăннă. Тĕплĕнрех çак директивăсем пирки И. Х. Баграмян маршал хăйĕн асилĕвĕсенче 1971 çултах çырать, çак директивăсем тăрăхсен çарпуçлăхне епле çитнĕ тата вĕсене епле пурнăçа кĕртнĕкĕртсе пиркипынине ăнлантарса парать. Хĕвел анăçАнăç тăрăхĕсен хăшпĕр чаçĕсем, сăмахран КОВО К. К. Рокоссовскин мехкорпусне çак тапăчсемпе директивăсене пачах пĕлтермен, вĕсен вăрçăна çĕртмен 22-мĕшĕнче çеç хатĕрленсе кĕме тивнĕ.
 
Патшалăхăн вăрçă-политика ертӳлĕхĕ çĕртмен 21-мĕшĕнче, 23:30 вăхăтра кăштах чикĕ çумĕнчи пиллĕк вăрçă тăрăхне çапăçу хатĕрлĕхне тăратма хушать. Директивăпа пĕтĕмĕшле çапăçу хатĕрлĕхне тăратас оперативлă тата мобилизаци мероприятисене пурне те пурнăçа кĕртмен.
 
Жуков каланипе, хĕвел анăç (Хĕвел анăçАнăç уйрăм, Кейӳ уйрăм, Балтиçум уйрăм тата Одесса) чикĕçум вăрçă тăрăхĕсен çарпуçлăхĕ çак вăхăтра çапăçу хирĕнчи команда вырăнĕсене çĕртмен 22-мĕшĕнче тухмалла пулнă. Çаплах Г. К. Жуков хăйĕн «Асаилӳсемпе шухăшлавĕсенче» («Воспоминаниях и размышлениях») тăшман тапăниччен темиçе кун маларах хĕвел анăç тăрăхĕсен çарпуçĕсем чăннипех чикĕ патнелле хӳтĕлев йĕрне («хăтлавсене» тума тесе) тухма тапăч илнеилнĕ. Çак тапăчсене (Жуков вĕсене «сĕнӳсем» тет) Тимошенко С. К. хӳтĕлев халкомĕ хĕвел анăç тăрăхĕсен çарпуçĕсене ярса панă.
 
Çапах та çак тăрăхсен çарпуçлăхĕ тĕлĕнмелле çак тапăчсемпе «сĕнӳсене» сӳрĕккĕн пăхнă. Уйрăмах çакăн пе саботаж Беларуçре, Д. Павлов çар генералĕ ертсе пынă АнăçХВТ-че, . Павлов ĕçĕн айăплав сăмахĕнче çапла пĕтĕмлетнĕ — «çарсен мобилизаци хатĕрлĕхне хавшаклатнă».
222-мĕш йĕрке:
Çапах та тупсăм тĕппипе çак «1-мĕш №-лĕ 21.06.41 ç. Директива» тĕрĕссипе (чи малтанах) Германи тапăнма пулаяслăхĕн вăхăтне кăна пĕлтернĕ — «…. 1. 1941 çулхи çĕртмен 22-23-мĕшĕсенче нимĕçсем кĕтмен çĕртен ЛВТ, Батçум УВТ, ХĕвАн. УВТ, КУВТ, Од. УВТ фрончĕсенче тапăнма пултараççĕ….» Çаплах çак директивăпа чаçсен пĕтĕмĕшле çапăçу хатĕрлĕхĕнче ПУЛМАЛЛА тенĕ, чаçсене пĕтĕмĕшле ç.х. ТĂРАТМАЛЛА темен.
 
21.06.41 ç. 1-мĕш №-лĕ Директива хăйĕн умĕн хĕвел анăç тăрăхсене чаçсене çапăçав хатĕрлĕхне тăратмалли тапăчсемпе директивăсем — çĕртмен 12-13-мĕшĕсенче ХХК тата ТШ директивисем, тата çĕртмен 18-мĕшĕнче çапăçав хатĕрлĕхне пĕтĕмпех тăмалли ТШ телеграммисене янă пирки çирĕплетет. 1-мĕш №-лĕ Директива хĕвел анăç вăрçă тăрăхĕсенчи чаçсене çапăçав хатĕрлĕхне тăратма командă памастьпаман. Çак директивăн тĕллевĕ — тĕрĕсрех пек вăхăта пĕлтересси тата тăрăхсен çарпуçлăхне «пĕтĕмпепех çапăçав хатĕрлĕхĕнче пулса нимĕççеннимĕçсен тата вĕсен тăмарĕсен кĕтмен-çĕртен тапăнăвне хирĕç тăма хатĕр пулма хыпарлать.»
 
==== 1941 çулхи çуллахи-кĕрхи компани ====
{{Main|Барбаросса операцийĕ}}
{{çавăн пекех пăхăр|Совет-финн вăрçи (1941—1944)|Румыни Иккĕмĕш Тĕнче вăрçинче}}
1941 çулхи çĕртмен 22-мĕшĕнче , 4 сехет те 00 минутра Империн ютçĕр ĕçĕсен министрĕ [[Риббентроп Иоахим фон|Риббентроп]] Берлинри совет элчине [[Деканозов Владимир Георгиевич|Деканозова]] вăрçă пуçланă нотăна тата ун çумĕнчи виçĕ хушма хута — «Германин шалти ĕçсен министрĕн, СС рейхсфюрерĕн тата Герман полицин—полицин — евитсене («Германи правительствине Германипе национал-социализма хирĕç СССР диверси ĕçĕ пирки евит», «Германин ютçĕр ĕçĕсен министерствин совет правительствин пропаганда тата политика агитаци пирки евит», «Герман çарĕн Аслă çарпуçĕн Германи правительствине совет çарĕсем Германие хирĕç туçтарăнса тăнă пирки евит») панă. 1941 çулхи çĕртмен 22-мĕшĕн ирхине, артиллерипе авиаци пулăшăвĕ хыççăн нимĕç çарĕсем СССР чиккине каçнă. Çакăн хыççăнах, ирхине 5:30 вăхăтра СССР-ти Германи элчи [[Шуленбург Вернер фон дер|В. Шуленбург]] СССР ютçĕр ĕçĕсен халăх комиссарĕ [[Молотов Вячеслав Михайлович|В. М. Молотов]] патне пырса совет правительстви Германин тата вăл оккупациленĕ çĕр-шывсенче хирĕçхирĕçле пăсав ĕçĕсене тăвать, герман чиккинче çарсене тапăнма хатĕрлесе тăратнă тесе» айăпланăайăплать. Юлашкинчен çакна пупленĕ: «Çавăнпа фюрер герман хĕçпăшаллă вăйĕсене çак хăрушлăха мĕнпур хатĕрпе хирĕç тăма тапăч панă».<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/felsch/08.php Фельштинский Ю. Оглашению подлежит: СССР — Германия. 1939—1941: документы и материалы]</ref> Нотăпа пĕрле вăл Риббентроп Деканозова панă документсене панă.
[[File:Operation Barbarossa - Russian planes.jpg|thumb|left|200px|Совет аэродромĕ нимĕс авиатапăнăвĕ хыççăн]]
Çав кунах [[Итали]] тата [[Румыни]], тепĕр кунне — [[Словаки]], СССРа хирĕç вăрçă пуçланă пирки пĕлтернĕ.
 
[[Балти тинĕсĕ|Балтикăн]] çурçĕрĕнче «[[План Барбаросса|Барбаросса]]» планне пурнăçа кĕртме [[çĕртме, 21|çĕрмен 21-мĕшĕн]] каçхине пуçланă, ун чухне [[Финлянди|финн]] порчĕсенче нимĕçсен минă лартаканĕсем [[Финн кӳлмекĕ]]нче икĕ уя минăсем лартнă.<ref name="Encyclopædia Britannica">[http://www.britannica.com/eb/article-26105 Finland Cooperation with Germany] [[Encyclopædia Britannica Premium]], ''Finland'', 2006</ref> Çак минă уйăсĕм советсен [[РФ ТÇФ Балти флочĕ|Балти флотне]] в восточной части Финн кӳлмекĕн хĕвел тухăç пайне хупма пултарнă.
 
Çĕртмен 22-мĕшĕнче румын тата нимĕç çарĕсем [[Прут (юханшыв)|Прут]] урлă каçнă, çаплах [[Тăнай (юханшыв)|Тăнай]] урлă каçма тăрать, анчах та совет çарĕсем вĕсене чарнă та румын территоринче плацдарма туртса илнĕ. Çапах та 1941 ç. утă-авăн уйăхĕсенче нимĕçсен пулăшăвĕпе румын çарĕсем пĕтĕм [[Бессараби]]е, [[Буковина|Буковинăна]] тата [[Днестр (юханшыв)|Днестрпа]] [[Кăнтăр Буг (юханшыв)|Кăнтăр Буг]] хушшинчи çĕре (тĕплĕнрех [[Молдавăри хӳтĕлев операцийĕ]], [[Румыни Иккĕмĕш Тĕнче вăрçинче]] статьясене вулăр) оккупациленĕ.
242-мĕш йĕрке:
[[Çĕртме, 23|Çĕртмен 23-мĕшĕнче]] [[Тĕп Çарпуçлăхĕ ставки|Тĕп Çарпуçлăхĕн ставкине]] ([[çурла, 8|çурлан 8-мĕшĕнченпе]] [[Аслă Тĕп Çарпуçлăхĕ ставки]]) йĕркелеççĕ, И.&nbsp;В.&nbsp;Сталин унăн ертӳçи пулса тăрать, вăлах çурлан 8-мĕшĕнче çаплах Аслă Тĕп çарпуçĕ вырăнне йышăнать. [[Çĕртме, 30|Çĕртме 30-мĕшĕнче]] [[Патшалăх Хӳтĕлев Комитечĕ|Патшалăх Хӳтĕлев Комитетне]] (ПХК) туса хураççĕ. Çĕртме уйăхĕнчен пуçласа [[халăх ополченийĕ|халăх ополченине]] йĕркелеме тытăнаççĕ.
 
[[Финлянди]] хăйĕн енчен нимĕçсене совет территорине тапăнма паман, вара [[Печенга|Петсамăпа]] Салла чикĕ урлă каçма хăяйман. Хушăран хушă совет тата финн чикĕ сыхлавçисем пĕр-пĕрин еннелле персе илкеленĕ, çапах та, пĕтĕмĕшле шутласан, совет-финн чиккинче лăпкă лару-тăру пулнă. Анчах та çĕртмен 22-мĕшĕнчен пуçласа, нимĕçнимĕçсен [[Германин сывлăш-çар вăйĕсем (1933—1945)|люфтваффе]] бомбă пăрахакан самолёчĕсем финн аэродромĕсене Германие таврăннă чухне кăраççын тултарма анса ларнă.
 
[[Утă, 23|Утăн 23-мĕшĕнче]] [[Молотов Вячеслав Михайлович|Молотов]] хăйĕн патне финн элчине чĕнсе илнĕ. Молотов Финляндирен хăйĕн СССР еннелли позицине уçăмлă палăртма ыйтнă, çапах та финн элчи Финлянди ĕç-пуçĕ пирки ăнлантарманăнлантарайман. [[Çĕртме, 24|Çĕртмен 24-мĕшĕнче]] Германин [[ОКХ|Типçĕр çарĕсен]] тĕп çарпуçĕ нимĕç çарпуçлăхĕн финн çарĕн ставки çумĕнчи хăйĕн элчи патне Финлянди [[Ладога кӳлли]]нчен хĕвел тухăçнеллетухăçалла пуçланакан операцие хатĕр пулма çыру янă.<ref name=militera>[http://militera.lib.ru/db/halder/1941_06.html Июнь 1941 года] [[Франц Гальдер|Гальдер Франц]]. Военный дневник</ref> [[Çĕртме, 25|Çĕртмен 25-мĕшĕнче]] совет çарпуçлăхĕ ФинляндинФинляндири 18 аэродромĕ çинеаэродрома 460 яхăн самолёт ушкăнпасамолётпа бомбăлама шутланă. [[Çĕртме, 25|Çĕртмен 25-мĕшĕнче]] Кăнтăр тата Вăта Финляндин хулисене, çав шутра [[Хельсинки]] тата [[Турку]], сывлăшран питĕ хытă тапăннăшăн, çаплах совет пехотипе артиллерийĕ Финляндин патшалăх чиккинче çулăм уçнăшăн Финлянди каллех СССР-па вăрçă лару-тăрăвне кĕнине пĕлтернĕ.<ref name="Мемуары Маннергейма">[http://militera.lib.ru/memo/other/mannerheim/ Мемуары Маннергейма]</ref> 1941 çулхи утă-çурла уйăхĕнче финн çарĕ темиçе операци ирттерсе [[Совет-финн вăрçи (1939—1940)|1939—1940 çулсенчи совет-финн вăрçи]] хыççăн СССР шутне кĕртнĕ территорине каялла тавăрнă.
 
[[Венгри]], Китлĕр çине тăрсах хистесен те, тӳрех СССР çине тапăнман. Венгрин вăрçăна Трансильвани пирки Румынипе тавлашнине хăй майла çавăрас тĕллевпе кĕмелле тесе ăнлантарнă. 1941 çулхи [[çĕртме, 26]] [[Кошице]] хулана совет СÇВ бомбăланă тенĕ, анчах та пĕр шухăшпа, çак герман провокацийĕ пулнă, çакна пула Венгрин вăрçăна кĕме ''[[casus belli]]'' (кирлĕ сăлтав) шутланнă.<ref>{{cite journal|last=Dreisziger|first=N.F.|date=1972 |title=New Twist to an Old Riddle: The Bombing of Kassa (Košice), June 26, 1941|journal=The Journal of Modern History| publisher=The University of Chicago Press|volume=2|issue=44}}</ref> Венгри 1941 çулхи [[çĕртме, 27]] СССРа вăрçăпа тухна пирки хыпарлать. 1941 çулхи [[утă, 1]] Германи хушнипе венгр çарĕсен [[Gyorshadtest|Карпат ушкăнĕ]] совет [[12-мĕш çарĕ (СССР)|12-мĕш çарне]] атакăлать. [[17-мĕш çарĕ (Германи)|17-мĕш герман çарĕ]] çумĕнчи Карпат ушкăнĕ СССР кăнтăр пайне чылаях кĕрсе каять. 1941 ç. кĕркунне Германи енче испан ыр кăмăл [[Кăвак дивизи]] çапăçма тытăннă.
 
[[Çурла, 10|Çурлан 10-мĕшĕнче]] ПХК 1904—1890 çулсенче çуралнă вăрçа тивĕçлĕ çынсене тата 1922—1923 çулсенче çуралнă йыхрава тивĕçлĕ çынсене [[Кировоград облаçĕ|Кировоград]], [[Николаев облаçĕ|Николаев]], [[Днепропетровск облаçĕ|Днепропетровск]] облаçĕсене тата [[Орёл облаçĕ|Орёл облаçĕн]] [[Людиново]] — [[Брянск]] — [[Севск]] йĕрĕнчен хĕвел анăçнелле районĕсенче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0452.html soldat.ru (авторламалла)]</ref> мобилизацилемелли йышăнăва кăларнă. [[Çурла, 15|Çурлан 15-мĕшĕнче]] мобилизацие Крым АССРĕ-нче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0488.html soldat.ru (авторламалла)]</ref>, [[çурла, 20|çурлан 20-мĕшĕнче]] — Запорож облаçĕнче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0533.html soldat.ru (авторламалла)]</ref>, [[авăн, 8]] — Орёл тата Курск облаçĕсен хăш районĕсенче<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0639.html soldat.ru (авторламалла)]</ref>, [[юпа, 16|юпан 16-мĕшĕнче]] — [[Мускав]]па [[Мускав облаçĕ]]нче мобилизацилемелли йышăнăвахушăва кăларнă.<ref>[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/0807.html soldat.ru (авторламалла)]</ref> Пĕтĕмпех 1941 çулăн вĕçнелле 14 млн ытла çынна мобилизациленĕ.<ref name="victory.mil.ru"/>
 
Çав вăхăтра нимĕç çарĕсем сывлăшра стратеги инициативине ярса илнĕ те чикĕ çумĕнчи çапăçусенче совет çарĕсене çапса аркатнă. Вĕсем вилни-аманнисемпе 850 пин çын çухатнă тата 1 млн яхăн [[Совет вăрçă тыткăнçисем Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçинче|салтакĕ тыткăна]] лекнĕ.
[[File:Battle of Rostov.jpg|thumb|right|300px|Ростов-Тан-çинчи хула урамĕнчи çапăçусем. [[Чӳк (уйăх)|Чӳк]] уйăхĕ, [[1941]] çул.]]
 
256-мĕш йĕрке:
 
* [[Белосток-Минск çапăçăвĕ]] (çĕртме, 22 — утă, 8)
* [[Смулен çапăçăвĕ (1941)|СмоленскСмулен çапăçăвĕ]] (утă, 10 — авăн, 10)
* [[Умань патĕнчи çапăçу]] (утă вĕçĕ — çурла, 8)
* [[Кейӳ çапăçăвĕ]] (çурла, — авăн, 26)
264-мĕш йĕрке:
* [[Мускав çапăçăвĕ]]н хӳтĕленӳ тапхăрĕ (1941 çулхи юпа, 30 — 1942 çулхи кăрлач, 8)
* [[Кăнтăр фрончĕн 18-мĕш çарĕ|Кăнтăр фрончĕн 18-мĕш çарне]] хупăрлани (1941 çулхи ю.па, 5-10)
* [[Ростов çапăçăвĕ (1941)|ТанайРостов-çинчиТăнай-Ростовçинчи çапăçăвĕçапăçу]] (чӳк, 21 — 27)
 
=== 1941—1942 çулхи хĕллехи компани ===
{{Main|Мускав çапăçăвĕ (1941—1942)}}
 
Чӳкĕн 16-мĕшĕнче нимĕçсем Мускава çурçĕр-анăçран тата кăнтăр-анăçран хупăрлама шутласа иккĕмĕш тапăнăвне пуçлаççĕ. Дмитров тĕлĕпе вĕсем Мускав-Атăл канала çитсе Яхрома патĕнче унăн хĕвел тухăç çыранне каçăççĕ, химки çыранĕнче Клина йышăнаççĕ, Истра шыв управне туртса илеççĕ, Солнечногорскпа Красная Полянăна, Красногорск çумĕнче — Истрăна ярса илеççĕ. Кăнтăр-анăç енчен Гудериан Кашира патне çывхарать. Анчах та ХАФ çарĕсем хаяррăн тытăçнă хыççăн нимĕçсене чӳкĕн вĕçĕнче — раштавăн пуçламăшĕнче пур çĕрте те чарса лартнă. Мускава илес хăтлав пăчланать. 1941—1942 çулсенчи хĕллехи кампанинче Мускав патĕнче хирĕçле тапăну ирттернĕ.
 
Мускавран хăрушлăх кăштах сирĕнет. Совет çарĕсем тăшмана хĕвел анăçалла 80—250 çм çити тапса яраççĕ, [[Мускав облаçĕ|Мускав]] тата [[Тулă облаçĕ|Тулă]] облаçĕсене тăшманран тасатать, [[Калинин облаçĕ|Калинин]] тата [[Смуолен облаçĕ|Смулен]] облаçесен хăш районĕсен ирĕке кăларать.
 
Кăнтăр фронтĕнче совет çарĕсем стратегиллĕстратеги кирлеенчен кирлĕ Крыма хӳтеленĕ.
{{Main|Севастополь хӳтĕлевĕ (1941—1942)}}
 
1942 çулхи [[кăрлач, 5|кăрлачăн 5-мĕшĕнче]] [[АТÇ Ставки]]н анлă канашлăвĕнче çывăх пуласлăхăн стратегиллĕ планĕсене сӳтсе явнă. Тĕп доклада Тĕпштаб пуçлăхĕ [[Шапошников Борис Михайлович|Б. М. Шапошников]] маршал тунă. Вăл Мускав патĕнчен тăшмана малалла хăвалас плана çеç мар, çаплах урăх фронтсенче масштаблă стратегиллĕ тапăнусене палартнăпалăртнă: Ленинград хупăрлавне çурмалла тата тăшмана Украинăра татаУкраинăпа Крымра аркатмалла. Стратегиллĕ плана хирĕçле [[Жуков Георгий Константинович|Г. К. Жуков]] тăнă. Унăн шухăшĕпе, танксемпе артиллери çитменнипе нимĕç хӳтĕлевне çурма май пулмасть, çак стратегипе çын пĕтет çеç. Жуков майлă СССР Патплан пуçлăхĕ [[Вознесенский Николай Алексеевич|Н. А.&nbsp;Вознесенский]] калаçнă, планпа кирлĕ техникăпа хĕçпăшала хатĕрлеме май çук, тенĕ. Плана [[Берия]] тата [[Маленков]] ырланă. Дискуссие пĕтĕмлетсе, Сталин плана ''«Пирĕн нимĕçсене çивĕччĕн çапса аркатмалла, çуркунне килсен вĕсем тапăнма ан пултарчĕр»'' каласа çирĕплететçирĕплетнĕ<ref>Эндрю Нагорски «1941 — великая битва под Москвой», М., издательство «Эксмо», 2009, стр. 252—253</ref>.
Йышăннă планпа, 1942 çулăн пуçламăшĕнче тапăну операцисене: [[Ржев-Вязьма операцийĕ]], [[Керчь-Феодоси десант операцийĕ]] тата урăххисене — ирттернĕ. Çак тапăнусене тăшман совет çарĕсене чылай çухату тӳстерсе каялла тапса ярать.
 
1942 çулхи кăрлачăн 18-мĕшĕнче [[Барвенково-Лозовое операцийĕ]] пуçланать. Икĕ эрне хушши хаяр çапăçусем пыраççĕ, совет çарĕсем нимĕç хӳтĕлевне 100 çм тăсăлăвлăçити фронтĕнчетăсăлнă фронтра çурса, хĕвел анăç тата кăнтăр-хĕвел анăç тĕлĕсенче 90-100 çм куçса Çурçĕр Донец юханшывĕн сылтăм çыранĕнчи плацдарма ярса илетилнĕ.
 
==== Вăрçăн малтанхи тапхăрĕн пĕтĕмлетĕвĕсем ====
Йӗрке 284 ⟶ 286:
1941 çулхи [[раштав, 1]] тĕлне РÇЕÇ çухатăвĕ тыткăна лекнисемпе 3,5 млн çар çынни шутланнă. Германи çарĕсем [[Литва|Литвана]], [[Латви|Латвине]], [[Беларуç]]е, [[Молдави]]не, [[Эстони]]е, [[РСФСР]]- ăн европа, [[Украина|Украинăн]] чылай пайне ярса илнĕ, совет çарĕсем çĕр-шыва 850—1200 çм таран каялла чакнă, 740 пин çынна (вĕсенчен 230 пин çын вилнисем)<ref name="потери вермахта 1941">Б. Мюллер-Гиллебранд. Сухопутная армия Германии. 1933—1945 гг. — М.: «Изографус», 2002.</ref> çухатнă.
 
СССР питĕ кирлĕ чĕрĕ тавар минераллă-минерал тата промăç центрĕсене: [[Донец кăмрăк бассейне|Донбасс]], [[Кривой Рог чул тăпра бассейнĕ|Кривой Рог]], бассейнĕсене çухатнă. [[Минск]], [[Кейӳ]], [[Харьков]], [[Смулен]], [[Одесса]], [[Днепропетровск]] хуласене тăшман аллине панă. ТашманТăшман [[Ленинград хупăрлавĕ|Ленинграда хупăрланă]]. Украинăри тата Раççейĕн кăнтăрĕнчи апат-çимĕç тăвакан кирлĕ районсем тăван çĕршывăн центрĕнчен уйрăм пулса тăнă. Оккупациленĕ территорире миллион совет гражданĕ тăрса юлнă. Темиçе сĕрçĕр пин лăпкă пурнăç çыннине [[СССР гражданĕсене Германие ĕçе илсе кайни|Германи ĕçе хăваласатурттарса кайнă]]. Нимĕç çарне, çапах та, [[Санкт-Петербург|Ленинград]], [[Мускав]] тата [[Ростов-Тан-çинчи]] хуласем патĕнче чарса лартнă; «Барбаросса» планĕн стратеги тĕлĕсене пурнăçа кĕртеймен.
 
=== 1942 çулхи çуллахи-кĕрхи операцисем ===